گؤی-قال
| تۆرک میفوْلوْژیسی |
|---|
 |
گؤی-قال - تۆرک و آلتای میفوْلوْژیسینده بیر طبیعت لایی. عئینی زاماندا اسکی تۆرک اینانجیندا بیر رۇح بؤلمه‌سی. کؤک-قال (گؤک-کال)، گؤک-کالیغ و یا کوْواک-کالیغ اوْلاراق دا دئییلر. مقابلینده یئر-سۇدور. آتموْسفری و کوْسموْسو، بیرده بۇرالاردا اوْلان قوْرویوجو رۇحلاری احتوا ائدر. یاقوتجادا و دوْلقانجادا قالان گؤی دئمکدیر.
گؤی
[دَییشدیر]گؤی - یئر اۆزونون خاریجینده قالان و هاوا کۆره ایله کوْسموْسو ایحاطه ائدن بؤلگه. گؤک، (کؤک، کۆک، گؤی) اوْلاراق دا دئییلر. مغوللار "تئنگئر" دئیرلر. بعضا کوْسموْس معناسیندادا ایستیفاده ائدیلر. بۆتون جمعیتلرده سما اینسانلارین ماراغینا سبب اوْلموشدور. تۆرک میفوْلوْژیسینده 9 قاتلیدیر. 19 قات اوْلاراق گئنیشلدیلدیگی ده اوْلار. ایسلامیتین تأثیریله 7 مرتبه‌لی اوْلاراق دۆشونولموشدور. گؤیون معین اۆچ سیمووْلونون ایکیسی اوْلان آی و اۇلدوز بیر چوْخ تۆرک دؤولتی‌نین بایراغیندا مؤوجوددور. بعضیلرینده گۆنش ده تاپیلار. گؤیون قاتلاریندا تانریلار اوْتورار. قاتلار آشاغیدان یۇخارییا دوْغرو آرتیر. ان یۇخاریدا ان بؤیوک تانری اوْتورار. اینسانا جان وئرن گۆج طبیعتدیر. بۆتون گؤی جیسیملری‌نین بیر اییئسی (صاحبی) واردیر. معنوی گۆج قایناغیدیر. مغوللار اؤز اؤلکه‌لرینه "مۇنکهئ کهوکهئ تئنگریین اوْروْن" (سوْنسوز ماوی گؤی اؤلکه‌سی) دئیرلر. تۆرک-مغول و سۇمئر افسانه‌لرینده "کیشی گۆجو" ایشاره‌لر. باسقین و سۇورندیر. سامی (حال-حاضیردا یهود-عرب) مدنیتینده ایسه تام ترسیدیر. هووا سؤزو گؤیو و هاوانی خاطیرلادار (آوا: هاوا دئمکدیر). آدم سؤزو ایسه یئری و توْرپاغی احتوا ائدر (آداما: پالچیق دئمکدیر.) بۇ باخیمدان تۆرک منشأ‌لی خالقلارین اؤز مدنیتی، سامی آنلاییشیندان جدی بیر فرقه مالیکدیر. گؤی (گؤک) سؤزو تۆرکلرده چوْخ اهمیتلیدیر. هم گؤیو، هم ماوی رنگی، هم انگینلیگی، هم منشأ‌یی، هم صافلیغی هم ده ایلک اوْلماغی ایفاده ائدیر. مثلا گؤی تورک، ان بؤیوک دؤولت اوْلما ادعاسینی گؤستریجیسیدیر. گؤی و یئر عئینیله سۇمئرلرده اوْلدوغو کیمی تۆرکلرده ده ایلک باشدا بیر بۆتوندور، بیتیشیکدیر (بیرلشمیشدیر). گؤی، یارادیجی گۆجه صاحب اوْلماقلا بیرلیکده اوْ دا یارادیلمیشدیر. اوْنو دا یارادان داها بؤیوک، داها گئنیش بیر گۆج واردیر. و اوْ گۆج تصوفده‌کی وحدت-بیر وۆجود (بۆتون وارلیق) آنلاییشینا برابر گلیر. گؤی و یئره آند ائدیلیر، ایکیسیندن بیردن کؤمک ایسته‌نیلیر. خانلارین و خاقانلارین، میللتلرین نسلی گؤیه باغلانار. چنگیز خانا آدینی وئرن شامانین آدی "گؤکچه"دیر. هر کسین گؤیده بیر اۇلدوزو واردیر و هر کسین حیاتی و طالعی گؤیه بیر ایپله باغلیدیر. ایپین قوْپسون بۇ معنادا بیر بئددوادیر. چۇواشجا دا ماوی رنگ کوْواک (کئوئک) سؤزویله قارشیلانیر و کؤک/گؤی سؤزوندن تؤره‌میشدیر. مغول گؤی دئمک اوْلان "تئنگئر" سؤزونون تانری سؤزو ایله علاقه‌‌سی آچیقدیر. چۇواشجا دا ایسه تۆپئ گؤی دئمکدیر. گؤیون اوْغلو ایسه ان اهمیتلی وظیفه‌‌سی قۇرتاریجیلیق اوْلان، اۇلو آتایا عاید آدلاردان بیریدیر. ایشیق شکلینده یئر اۆزونه دۆشدویونه اینانیلار.
اۆرگل
[دَییشدیر]تۆرک خالق مدنیتینده بۆرجلره "اۆرگل" آدی وئریلر. سمادا اینسانلارین خيال گۆجو ایله معين شکیللره بنزه‌دیلن اۇلدوز بیرلیکلریدیر. دۆنياداکی آز قالا بۆتون بیرلیکلرده قالاکتیکالارا افسانه‌لرله علاقه دار آدلار وئریلمیشدیر. تۆرکلرده دقتی چکن بیر چوْخ بۆرج واردیر و بۇنلارلا علاقه دار احوالاتلار ایضاح ائدیلر. مثلا "يتئغن" بۆرجونون يئددی قۇلدور (آت اوْغروسو) اوْلدوغو دئيیلر. بیر اوْبادان قاچیردیقلاری آتلار و پئشلرینده کی اؤزلرینی قوْوان آتلیلار ایله گؤيه سوْورولموشلار. اوْنا گؤره اوْغرولارین (قۇلدورلارین) بۇ اۇلدوزلارا باخاراق يوْللارینی تاپدیقلاری دئيیلر. تۆرکلر بعضا يئددی خاقان و يا يئددی خێرسیز (يئددی اوْغرو)، يئددی قاراکچی (يئددی قۇلدور)، کیمی زامان دا يئددی آرقار (يئددی قوْيون) يا دا يئددی کوْر آدی وئریرلر. مغوللار ایسه عئینی بۆرجه يئددی قوْجا و يا يئددی ياشلی دئيرلر. باشلیجا اۆرگللر بۇنلاردیر.
- يتئغن / يئدیگر: اۇرسا ماژوْر (بؤيوک آيی)
- کؤموک / کۆموک: اۇرسا مینوْر (کیچیک آيی)
- اۆلکر / اۆلگر: پلئیادئس (سۆرئييا)
- قوْوان / کوْوان: پرائسئپئ (يئملیک)
- کامبار / کئمپیر: لئوْ مینوْر (کۆچوک شیر)
- قاراقورد / کاراکورت: جاسسیوْپئیا (کرالیچا)
- تاياقتاخ / تاياختاه: اوْریوْن (اوْوچو)
ائتیموْلوْژی
[دَییشدیر]- "گؤی": (گؤغ/گؤی/گؤک/کؤک) کؤکو. سما. ماوی رنگ، يۆکسکلیک، سوْنسوزلوق، گؤزللیک، گئنیشلیک، انگینلیک کیمی معنالار گؤستریر. ایلاهی اوْلماغی ایفاده ائدر. مغولجادا هؤه هم ماوی رنگ هم ده سینه معناسی ایفاده ائدیر. گؤک/کؤک عئینی زاماندا بیر شئيین منشأ‌يی، کؤکو (چێخیش نؤقطه‌‌سی) دئمکدیر.
- "قال": (قال/کال/گال/حال/خال) کؤکو. آتموْسفر. قال سؤزو، قالخماق فعلی ایله علاقه‌‌لیدیر. مثلا قۇشون قالخماسی، طياره‌نین قالخماسی اوْنون هاوالانماسی دئمکدیر و بۇ سؤزله علاقه‌‌لیدیر. کالیغ؛ اسکی تۆرکجه‌ده هاوا دئمکدیر.
بیرده باخین
[دَییشدیر]قایناقلار
[دَییشدیر]- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Göy-Qal»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۷ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Archived 2022-03-21 at the Wayback Machine.