قام

قام - تۆرک، آلتای و مغول خالق مدنیتینده جادوگر دین خادیمی، شامان. گام، کام و يا خام اوْلاراق دا دئيیلر. پریمیتیو بیرلیکلرده ماوراالطبیعه گۆجلرله علاقه‌‌ کئچه بیلن دین آدامیدیر.

اجتماعی موْقعیت

رۇحلارلا علاقه‌‌ قۇرا بیلر. دۇعالاری ایله خسته‌لری "ساغالتا بیلر" (معالجه‌‌ ائده بیلر) و مراسیملرله پیس رۇحلاری قوْوا بیلر. عئینی زاماندا جادوگر و حکیمدیر. مۆختلیف ریتوئللئری يئرینه يئتیرر. تانری ایلک شامانی ياراتدیغیندا اوْنون ائوینین اؤنونه سککیز بۇداقلی بیر آغاج تیکمیشدیر. بۇ سببله هر شامان اؤزونو تمثیل ائدن بیر آغاج تیکر. بۇ آغاجا "تۇروغ" آدی وئریلر. ایره‌لیله‌ين زامانلاردا آيیغ خان اۆچ شامان گؤندرمیش و بۇنلارین چادیرلاری‌نین اؤنونه‌ده يئنه بیر دنه آغاج تیکمیشدیر. روايته گؤره تانری اۆلگئن ایلک شامانا "سنین آدین بۇندان بئله قام اوْلاجاق" دئيه‌رک آدینی وئرمیشدیر. گؤی تانری طرفیندن بۇ وظیفه‌‌يه گتیریلدیگینه و اۆستون گۆجلری اوْلدوغونا و رۇحلار عالمی ایله اینسانلار آراسیندا واسطه‌‌سی اوْلدوغونا، بعضی گیزلی معلوماتلار داشیدیغینا اینانیلیر. شامان اؤز خۆصوصی اۆصولويلا چاتدیغی جوْشا (وجد) یعنی اؤزوندن کئچمه حالیندا، رۇحونون گؤيلره يۆکسلمک، يئرآلتینا ائنمک و اوْرالاردا گزمک کیمی قابیلیتلری وار. جوْشغو حالیندا رۇحلارلا اۆنسیت قۇرار. بۇ جوْشغويا چاتا بیلمک اۆچون مۇسیقی و ریتم بؤيوک اهمیته مالیکدیر. رقص ائده‌رک اؤزوندن کئچر. مادی دۆنيا ایله اوْلان باغلار ذهنن قوْپار. بۇ اصلینده بیر نوْع دلیلیک حالیدیر. بۆتون قاملارین چوْخ درین حیسسلری، گئنیش دۆش گۆجلری واردیر. درین بیر جوْشغونلوغا قاپیلاراق اؤزوندن کئچر. گؤيلری و کوْسموْسو، يئرآلتی دۆنياسینی گزدیگینه، رۇحلاری گؤردويونه، بۆتون گیزلی عالملری گزدیگینه اینانیرلار. شامان رۇحلاری سۇوئرئنلیگی آلتینا آلاراق، اؤلولر، طبیعت رۇحلاری و شیطانلارلا علاقه‌‌ قۇرار. شامان، لازیم اوْلدوغوندا کؤمک رۇحلاری دۆنيانین هر طرفینده اوْلسالار بئله اوْلسالار چاغیرا بیلر. بۇ چاغیریشی بارابان و يا دفینی چالاراق ائدر. شامانیزمده تانری-طبیعت-اینسان آراسیندا داوام ائدن و هئچ قوْپمايان بیر علاقه‌‌نین اوْلدوغو نظرده تۇتولور. شامانلار اۆچون صیفت اوْلاراق توْيون (توْيوْن) "افندی، صاحب" تعبیری ایستیفاده ائدیلر. بعضی ماجار قؤوملرینه گام سؤزجويو فالچی، کاهین معناسیندا ایستیفاده ائدیلر. شامانلارین قوْرويوجو رۇحلارینا قاموْرتان دئيیلمه‌سی‌ده اهمیتلی بیر موْضوعدور. مغوللارا گؤره ائرگیل بۇگا (و يا دیگر آدیيلا هوْلوْنگوْتوْ) شامانلیغین دوْققوز درجه‌‌سینه عاید عنعنه‌‌لری قۇرموش و امرینه 99 کیشی، 99 دیشی شامان آلاراق سايان داغلارینا چکیلمیشدیر. قاملاماق و يا قامماق فعلی شامانلیک ائتمک و يا شامان آيینی ائتمک دئمکدیر. شامانین بارابان و دف چالاراق جوْشغويا قاپیلماسی و اؤزوندن کئچمه‌سی نتیجه‌سینده فرقلی عالملره سفرلر ائتدیگینه اینانیلار. شامان آيینلری‌نین هر قبیله‌ده فرقلی قايدالاری واردیر. رۇحلار عالمی ایله انسیت، گله‌جکدن خبر وئرمه، اینسان عؤمرونون چوْخ کنارینداکی کئچمیشی ایضاح ائتمه بۇ آيینده شاهید اوْلونا بیله‌جک وضعیتلردیر. مثلا "قامیياق" فال دئمکدیر و قاملاما ایله علاقه‌‌لی اوْلاراق اوْرتايا چێخمیشدیر. بضا تۆرک مدنیتینده دین آداملاری ایکی آدلا (ایکی صینیف حالیندا خاطیرلانار): نوْم و قام. بعضی قايناقلاردا نوْملارین قاملاری معلوماتلاریيلا مغلوب ائتدیکلریندن بحث ائدیلیر. ایکی نوْع قام تاپیلار.

• آغ قام (آکتوْيون): ياخشی رۇحلارلا علاقه‌‌ کئچن شامان.
• قارا قام (کاراتوْيون): پیس رۇحلارلا علاقه‌‌ کئچن شامان.

اوْتاقان و يا اوْتاغان (مغوللاردا اۇتاقان و يا اۇداگان) دا تۆرک-مغول مدنیتینده داها چوْخ قادین شامانلارا وئریلن آددیر. اوْتا (درمان)، اوْتاماک (درمانلا مۆعالیجه‌‌ ائتمک) کیمی سؤزلرله عئینی کؤکدن گلیر. اۇتاغان، ياتاغان سؤزلری دؤلياتاغی دئمکدیر. اوْد/اوْت (آتش)، اۇتماق (قازانماق) سؤزلری ایله باغلی اوْلما احتیمالی واردیر. اوْتاماک (اوْتا: بیتکی منشأ‌لی درمان) سؤزوندن گلدیگی قدر اوْد یعنی آتش سؤزو ايله ده علاقه‌‌لیدیر کی، آتش ایله معالجه‌‌ ائتمک دئمکدیر. بعضی تۆرک بوْيلاریندا "قام" معناسیندا ایستیفاده ائدیلن جامانبای (جامان-بای) (يامان-بای/ژامان-بای) سؤزونون شامان سؤزو ایله بنزرلیگی‌ده آيریجا نظره ديَردیر.

ائرئک خان، تۆرک و آلتای میفوْلوْژیسینده (اسطوره شناسلیغیندا) شاماندیر اۆلگئنین قێزلاریندان بیری ایله ائولنمیشدیر. سوْن درجه‌‌ گۆجلو و سێرا خاریجی قابیلیتلری واردیر.

قامخان

قامخان، تۆرک و آلتای میفوْلوْژیسینده افسانوی خاقان. قامقان و يا گامهان دا دئيیلیر. باياندور خانین آتاسیدیر. عئینی زاماندا گۆجلو بیر قامدیر. تۆرکلرده کؤهنه دؤورلرده خانلار عئینی زاماندا جمعیتین باشینداکی قام اوْلاراق دا ایشتیراک ائدرلر.

پوْرخان

پوْرخان - تۆرک و آلتای میفوْلوْژیسینده شامان معناسینی وئرر. شامانلارین ان گۆجلو اوْلانلاریدیر. پوْرکان دا دئيیلیر. رۇحلار عالمی ايله علاقه‌‌ کئچه بیلن آدامدیر. پریمیتیو دین آدامی. قارا چوْر، ساری چوْر، آغ چوْر کیمی مۆختلیف نوْع‌لرده‌کی جینلرله علاقه‌‌ کئچه بیلرلر. حتی اوْنلارین خانلاریيلا دانیشارلار. سؤز فارسجا پری سؤزوندن تؤره‌ين پریخان ایله علاقه‌‌لی گؤستریلسه‌ده، اصلینده بۇر خان، بۇرا خان کیمی تۆرکجه منشأ‌لی سؤزلردن گلمکده‌دیر. عبدل‌قادر اینانا گؤره پوْرخان سؤزو "بۇرخان" (شامان رۇحو) سؤزونون فرقلی بیر سؤيلئيیش فوْرماسیدیر و فارس مدنیتی‌نین تأثیری ایله پریخان شکلینه چئوریلمیشدیر.

قایناقلار

• آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Qam»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۱ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Archived 2022-03-21 at the Wayback Machine.

خاریجی کئچیدلر

• Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Emeket) Archived 2012-12-03 at the Wayback Machine.

• Türk Mifologiya Sözlüğü, Pınar Karaca (Porhan) Archived 2016-03-03 at the Wayback Machine.