اولو قايین
| تۆرک میفوْلوْژیسی |
|---|
 |
اۇلوقايین - تۆرک میفوْلوْژیسینده حیات آغاجی. اۇلوغقايین، اۇلوقادهین، اوْلوْقايقین اوْلاراق دا بیلینر. بايقايین، بايتئرک و يا اۇلوبوخ (اوْلوْبوخ، اوْلیبوک) دا دئيیلیر. ياکوتلاردا لۇق ماس (آال لۇوک ماس، آغال لۇغوق ماس) دئيیلیر.
معنا و اهمیت
[دَییشدیر]
يئرله گؤيو بیر-بیرینه باغلايان حیات آغاجیدیر. کايرا خان طرفیندن اکیلمیشدیر. دۆنيا ایله بیرلیکده يارادیلمیشدیر. دۆنيانین، يئرآلتینین و سمانین تام مرکزیندهدیر. بۇداقلاری سمانی اۆستون تۇتار. کؤکلری توْرپاغین بۆتون قاتلارینی دئشیب يئرآلتی اوْفبانوسا قدر اۇزانار. اؤکسؤکؤ قۇشو اطرافیندا دؤنهرک اۇچار و بعضاده تپهسینه قوْنوب. دوْققوز بوْی (تۆرکلرین دوْققوز قؤومو و يا يئر اۆزوندهکی دوْققوز بؤيوک اینسان نژادی) بۇ آغاجین دوْققوز بۇداغیندان تؤرهمیشدیر. اۇمای آنا حیات آغاجینین صاحبیدیر و يئر اۆزونه ائنرکن بۇ آغاجی ایستیفاده ائدر. کۆبئی خانیم بۇ آغاجین ایچینده ياشار. کؤکلری يئرآلتینا، بۇداقلاری گؤيه اۇزانار. کؤکلریندن حیات سۇيو (بئنگوسو) آخار. هر ساحهسی، آلتیندان يئتمیش يارپاقلی اوْلاراق تعیین اوْلونار. يارپاقلارینین بؤيوکلويو بیر آت دریسی قدردیر. تۆرک میفوْلوْژیسینده چوْخ اهمیتلی بیر يئره مالیکدیر. گؤيلری دئشیب نامعلوم يۆکسکلیکلره چێخار. اۇلوقايینین نوْعلاریندان بیری گۆنشه بیریده آيا اۇزانار. تپهسینده اۆلگن اوْتورار. بضا بیر شام آغاجی اوْلاراق قبول ائدیلیر. آغاجین بیر طرفینده آي بیر طرفینده ایسه گۆنش تاپیلار. بعضا دئمیر داغین اۆزرینده داياندیغی قبول ائدیلیر. سککیز کؤلگهلی، دوْققوز کؤکلو اوْلاراق خاطیرلانار. اینسانلارین رۇحلاری بۇ آغاجین بۇداقلاری آراسیندا اۇچوشور دۇرور. بۇ رۇحلار کیچیک قۇشلارا بنزهيیرلر. عثمانلی دؤولتین قۇروجوسو عثمان بَي (اوْتمان بَی)ین يۇخوسوندا گؤردويو، بؤيويوب بۆتون دۆنيانی ایحاطه ائدن آغاج دا اۇلوقايینا بنزهيیر. آغاجا بئز (چاپوت) باغلاياراق دیلک تۇتماق دا يئنه اۇلوقايین ایله علاقهلی گؤرونمکدهدیر. ایلگئن دئيیلن رئچینئسی، اوْنو يئينلره مۆدحیش بیر گۆج وئرر. چۇواش بايراغیندا سیمووْللاشدیرما ائدیلمیش بیر حیات آغاجی واردیر. مانیخئیزمین تأثیریيله حیات آغاجینین علئيهداری اوْلان اؤلوم آغاجی دا تۆرک مدنیتینه گیرمیشدیر لاکین چوْخ چوْخ يايقینلاشمامیشتیر. بعضا عئینی کؤکدن چێخان ایکی آغاج اوْلاراق آدلاندیریلار کی، بۇ وضعیت ایکی زیروهسی اوْلان دۆنيا داغی ایله ده اۇيغون دۆشر. مانی دینی ایله بۇ اکیز آغاجلاردان بیرینه اؤلوم فۇنکسیاسی يۆکلنمیشدیر. حیات آغاجینا آز قالا عئینی خصوصيتلرله آمّا بیر آز داها دئتالی و ساده اوْلاراق ماجار میفوْلوْژیسینده ده ویلاگفا و يا ائلئتفا آدیيلا راست گلینیر. آدی ماجار آمّا موْتیو اۇرال-آلتای میفوْلوْژیسینه عایددیر. ماجارلارا گؤره شامان ترانس حالینداکی سفرینده بۇ آغاجا دێرماشاراق گؤيه چێخار.
چالاما تطبیقی
[دَییشدیر]چالاما - تۆرک خالق اینانجیندا مقدس سايیلان بیر اوْبيئکته و يا وارلیغا بئز (چاپوت) باغلاما معناسینی وئرر. آغاجلارا بئز (چاپوت) باغلاما تطبیقئیدیر. ائدیلن حرکته چالاما/جالاما دئيیلیر. اۇلوغ قايین اینانجی ایله علاقهلیدیر. مايالاما سؤزو تۆرکجهده "چالماق" فعلی ایله ایفاده ائدیلر. بۇ مظموندا بیر دۆشونجهنین، ایستهيین مقدس بیر يئره مايالانماسی کیمی قبول ائدیله بیلر. قۇربانلیق قوْچلارا لئنت باغلانماسی دا يئنه بۇ آنلايیشلا علاقهلیدیر. ایسلام دینی بۇ جۆر ياناشمالاری قطعی اوْلاراق قاداغان ائتمیشدیر. چالاماق (چاپوت باغلاماق) فعلی ایله ده ایستیفاده ائدیلر. چالماق سؤزونون بیر معناسی دا پارچانی کسمک اوْلاراق ایشتیراک ائدر.
تۇروغ
[دَییشدیر]تۇروغ - تۆرک و مغول شامانیزمینده شامان آغاجیدیر. مغولللار "توْروغ" دئيرلر. تانری ایلک شامانی ياراتدیغیندا اوْنون ائوینین اؤنونه سککیز بۇداقلی بیر آغاج تیکمیشدیر. بۇ سببله هر شامان اؤزونو تمثیل ائدن بیر آغاج تیکر. بۇ آغاجا "تۇروغ" آدی وئریلر. تۇروغ، سؤز معناسی اوْلاراق دايانیقلی، يئرینده دايانان، اؤلومسوز دئمکدیر.
سرگئ
[دَییشدیر]سئرگئ - تۆرک، آلتای، ياقوت و دوْلقان خالق مدنیتینده و میفوْلوْژیسینده مقدس دیرکدیر. سرگئی (سرگئن) ده دئيیلیر. آت قوْشماق اۆچون تیکیلیر. بۇ دیرگین قوْرويوجو رۇحونون (ایيئسینین) اوْلدوغونا اینانیلار. عۆمومی سرگئلردن باشقا هياته تیکیلن خصوصی آت سرگئنلری واردیر. کیگی سرگئ / گلین سرگئنینه يالنیز گلینین آتی باغلانا بیلر. بۇندان باشقا اۇلو بايراملاردا تیکیلن خصوصی سرگئنلر اوْلار. يئرین، سۇيون رۇحلارینین معنوی دستهيینی، آلا بیلمک اۆچون عددلری اۆچ و يا دوْققوز اوْلان سرگئنلر ده مؤوجوددور. اینکلر اۆچون تیکیلن سرگئ ده واردیر و بۇنا آت باغلانیلماز. سرگئ بزکلرله تجهیز ائدیلر. سرگئنین باشینا تاختادان آت باشی سیمووْلو قوْيولور. بعضی ناغیللاردا يئر آلتی، يئر اۆزو و گؤي اۆزونو بیر-بیرینه باغلايان قێزیل دیرئک ایله ائکویوالئنت گؤرولر. زنگینلیگی، مؤحترملیگی و گۆجو تمثیل ائدیر. يئر اۆزوندهکی قیسیمینه قهرمانلار، يئرآلتینداکی حیصهسینه ائرلیک، سماداکی پارچاسینا ایسه اۆلگن آتینی باغلار. سؤز، سێرین سؤزو ایله علاقهلیدیر. سرمک فعلیندن گلیر.
ائتیموْلوْژی
[دَییشدیر]- اۇلوقايین: "اۇلو" و "قايین". تۆرکجهده کايین / کاتین / کادون / گايی / کازین / گاجی / هازیم، موْنقوْلجادا ایسه کادون / هادون / کادا / هادا فوْرمالاریيلا آدی مۆختلیف جۆر چکیلر.
- بايتئرئک: بای "مقدس، زنگین" و تئرئک "آغاج، شام"
قایناقلار
[دَییشدیر]- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Uluqayın»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. (۲۱ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Çoban, Ramazan Volkan. Türk Mitolojisinde İyilik Tanrısı Ülgen’in İnanıştaki Yeri,Tasviri ve Kökeni (Türkçe)