ساسانیلر

ساسانیلر ایمپیراتورلوغو ایرانشهر Ērānshahr
۲۲۴–۶۵۱
بایراق سیمگه
خسروپرویز عصرینده ساسانیلر خریطه‌سی      اساسی اراضی      فتح اولونان اراضی
وضعیت	شاهلیق
پایتخت	ایسطخر (۲۲۴–۲۲۶) تیسفون (۲۲۶–۶۳۷)
عۆموُمی دیللر	پارس دیلی (رسمی دیل) پارت دیلی یونان دیلی
دین	مزدیسنا (رسمی دین) مسیحیت یهودیلیک هندوئیسم
دؤولت	شاهلیق
شاهنشاه
• ۲۲۴–۲۴۱	اردشیر بابکان (بیرینجی)
• ۶۳۲–۶۵۱	اۆچونجو یزدگرد (سونونجو)
تاریخی دؤنم
• یارادیلدی	۲۸ آپریل ۲۲۴
• ایران و بیزانس ساواشی	۶۰۲–۶۲۸
• ایچ ساواشی	۶۲۸–۶۳۲
• موسلمانلارین ایران آلینماسی	۶۳۳–۶۵۱
• ییخیلدی	۶۵۱
قاباقکی سونراکی اشکانیلر هیند سکاییلری ایبریا شاهلیغی کوشان ایمپیراتورلوغو بؤیوک ائرمنیستان لخمیلر گؤی تورک خاقانلیغی راشیدی خیلافتی خزر خاقانلیغی گاوبارگان سیلسله‌سی باوندیلر سولا‌له‌سی

ساسانیلر ایراندا ۴۲۷ ایل حۇکومت سورن سلطنت سیلسیله‌دیر. بو سیلسیله‌نین حۇکومتی ۲۲۴ میلادی دن ۶۵۱-نجی ایله‌جن اوْلوبدور.

ساسانیلر ایمپیراتورلوغو – ۲۲۶-جی ایلدن ۶۵۱-نجی ایله قدر مۆعاصیر ایران، عیراق، افغانیستان، پاکیستان، تورکمنیستان و آذربایجان اراضی‌لرینی ایحاطه ائتمیش تاریخی بیر دؤولت‌ایمیش. سوسان و شوش شهرینده منشألی ساسانیلر سولاله‌سی‌نین اساسینی ۲۲۶-نجی ایلده اردشیر بابکان (بیرینجی آردشیر بابکان) اشکانیلرین سونونجو شاهی اولان V اردوانی مغلوب ائتدیکدن سونرا قویموشدور. بونونلا دا اشکانیلر یا آرشاکیلر سولاله‌سینین حاکمیّتینه سون قویولموش ساسانیلر دؤولتی یارانمیش‌دیر.

تاریخی

۲۲۴-نجو ایلده اردشیر بابکان اشکانیلر حؤکمداری V آرتابانی مغلوبیته اوغراتدی. بونونلا دا آرشاکیلر سولاله‌سینین حاکمیّتینه سون قویولدو. ۲۲۶-نجی ایلده ۱-نجی اردشیر (۲۲۶-۲۴۱) اؤزونو کتئسیفون شهرینده ایران شاهنشاهی اعلان ائتدی. حاکمیّت ساسانیلر سولاله‌سینین الینه کئچدییندن بو دؤولت ده ساسانیلر دؤولتی آدلاندیریلماغا باشلاندی. کتئسیفون شهری مداین آدلاندیریلدی و یئنه ده باشکند شهر اولدو. ساسانیلر روما ایمپیراتورلوغونا قارشی موناسیبتلرده کئچمیش اشکانیلر دؤولتینین سیاستینی داوام ائتدیریردیلر. ۱-نجی اردشیر ائرمنیستان و آذربایجان تورپاقلاریندان باشقا کئچمیش اه‌مه‌نی تورپاقلارینی دا بیرلشدیرمیشدی. ضعیفله‌میش کوشان ایمپیراتورلوغو دؤولتینین تورپاقلاری حسابینا اؤز اراضی‌سینی شرقه طرف داها دا گئنیشلندیرمیشدی. روما ایله شاهنشاه 1 شاپور (۲۴۲-۲۷۲) آراسیندا مسوپوتامییا و ائرمنیستان اوغروندا شدت‌لی موباریزه رومانین مغلوبیتی ائیله بیتمیشدی. ۱-نجی چاپور قافقازدا، شرق‌ده، اورتا آسیادا اؤز مؤقعلرینی اهمیت‌لی درجه‌ده مؤحکملندیره بیلمیشدی. لاکین شاپوردان سونرا آرتان داخیلی موباریزه‌لر ساسانیلر دؤولتینی چوخ ضعیفله‌تدی. بونون نتیجه‌سینده روما ایمپیراتورو کار ایله موباریزه‌ده مغلوب اولاراق ۲۸۳-نجو ایلده موقاویله باغلاندی. ائرمنی چارلیغی ساسانیلرین تأثیریندن چیخدی. 4 عصرده قافقاز آلبانیاسی، مئسوپوتامییا، ائرمنیستانین یاری‌سی ساسانی ایمپراتورلوغونون ترکیبینه داخیل ائدیل‌دی.

آلبانیا ۲۶۲-نجی ایلده ساسانیلردن وابسته وضعیته دوشدو. آتروپاتئنا ایسه ۲۲۷-نجی ایلده اونون ویلایتی اولدو. ۵۱۰-نجو ایلده ساسانیلر دؤولتینده ارشکیلر سولاله‌سینین حاکمیّتینه سون قویولدو. ۱-نجی خوسروو انوشیروانین دؤورونده آلبانیا، آتروپاتئنا و ایبئرییا ساسانی دؤولتینین شیمال مرزبان‌لیغینا داخیل ائدیل‌دی. ائرکن اورتا عصرلرده آلبانیادا، چولا، شکی، اوتی، آرساخ، پایتاکاران و س. ویلایتلر وار ایدی. اوتی ویلایتینده برده شهری، شکی و چولا آراسیندا قبه‌له شهری یئرلشیردی. همین دؤورده دربند هون قاپیلاری و یا دمیر قاپی آدلانیردی. پایتاکاران میل-موغانی، آرساخ ایسه قاراباغین داغلیق حیصّه‌سینی ایحاطه ائدیردی.

۳-نجو-۵-نجی عصرلرده ساسانیلر روما ایله مۆحاریبه ائدیردی. ساسانی شاهی ۱-نجی چاپور ۲۶۰-نجی ایلده روما ایمپراتورو والریانی مغلوب ائدرک اسیر آلدی. ۳۵۹-نجو ایلده ساسانیلر آمید دؤیوشونده آلبانیانین کؤمک‌لیگی ایله رومانی یئنه ده مغلوبیته اوغراتدیلار. ۳۷۱-نجی ایلده روما ایله ساسانیلر آراسیندا دزیراو دؤیوشو باش وئردی. بو دؤیوشده آلبان حؤکمداری اورنایر ساسانیلر طرفیندن ووروشوردو. بو دؤیوشده روما و ائرمنی قوه‌لری غالیب گلدی.

دؤولتین ییٛخیلیشی

ساسانی حؤکمداری ۳-نجو یزدگرد ایصفاهان‌دان ایمپراتورلوغونون هر طرفینه مکتوبلار گؤندره‌رک خالقینی قورتولوش ساواشینا چاغیریردی. ایمپراتورلوغونون موختلیف بؤلگه‌لرینده آرتیق حربی بیرلشمه‌لر یارائدیلیردی. بو خبرلری ائشیدن خلیفه عمر ابن خطاب ساسانیلرله دؤیوش اۆچون بؤیوک بیر اوردو توپلادی و بو اوردونون باشینا نئعمان ابن موقررینی تعیین ائتدی. ساسانی اوردوسونا ایسه مشهور سرکرده مردانشاه هؤرموز باشچیلیق ائدیردی.

نعمانی یازیر: "۶۴۲-نجی ایلین یاییندا همدانلا ایصفاهان آراسیندا یئرلشن نهاوند شهری یاخینلیغیندا ۳ گون داوام ائدن میثلی گؤرونمه‌میش قانلی دؤیوش باشلادی. بو دؤیوشده قان سو یئرینه آخیردی. او درجه‌ده کی، اینسانلار و آتلار دؤیوش میدانینداکی قان سئلیندن آیاق اۆسته دایانا بیلمیر، سوروشوب ییخیلیردیلار. سایجا چوخ اوستون اولان عرب اوردوسونون غلبه‌سی ایله بیتن دؤیوشده ۵۰ مین‌دن آرتیق دؤیوشچو هلاک اولدو..."

خیلافت اوردوسو باش کومان‌دان نئعمان ابن موقررین ده باشدا اولماقلا ۲۰ مینه‌دک شهید وئرمیشدی. ۳۰ مینه‌دک ساسانی دؤیوشچوسو محو ائدیلمیشدی.

نعمانی یازیر کی، نهاوندده‌کی مغلوبیتدن سونرا ساسانی اوردوسو بیر داها اؤزونه گله بیلمه‌دی و نهنگ ایمپراتورلوغو سۆرعتله ییخیلماغا باشلادی. آرران‌لیلار قالالارا قاپاناراق مقاومت گؤسترمه‌یه باشلادیلار.

زررینکوبون یازدیغینا گؤره، خیلافت تاریخینده نهاوند دؤیوشو "ظفرلر ظفری" آدلاندیریلمیشدی. بئله کی، بو دؤیوشدن سونرا عربلر قدیم و زنگین بیر ایمپراتورلوغو ضبط ائتمیشدیلر. عمر ابن خطاب ۳-نجو اؤزده قوردو مقاومت گؤسترمک اۆچون یئنی‌دن قوشون توپلاماسینین قارشی‌سینی آلماق اۆچون عرب اوردوسونا آررانین موختلیف اوستانلارینا یوروشلر ائدرک اهالینی اطاعت آلتینا آلماق و یزدیگرده کؤمک ائتمکدن چکیندیرمه‌یی امر ائتمیشدی.

خیلافت اوردوسو اردبیل‌دن خزر بویونجا شیمالا دوغرو حرکت ائدرک موغانا گلدی، آذربایجانین شیمالیندا داها جدی مقاومته راست گلن عربلر سوندا یئرلی اهالی ایله سازیش باغلادی.

تئزلیکله خیلافت اوردوسو ایصفاهانا یاخینلاشدی. ایصفاهان(یهودیه) حاکیمی فدوسفان خالقی قیرغینا وئرمه‌مک اۆچون قالادان چیخیب عرب کوماندانی عبدالله ابن عبدالله ال-انصاری ایله سازیش باغلایاراق ایصفاهانی دوشمنه تسلیم ائتدی. سازیشه گؤره شهر اهالی‌سیندن کیم ایسته‌سه کؤچوب گئده‌جک، ایسته‌مه‌ین ایسه شهرده قالاجاقدی. کؤچوب گئدنلرین داشینماز املاکی ایسه موسلمانلارا وئریله‌جکدی.

همدان شهرینین اهالی‌سی آز سونرا عصیان قالدیردیلار. خلیفه عمر نعیم ابن موقررینه مکتوب یازاراق اؤز اوردوسو ایله همدانا گئتمه‌یی امر ائتدی. نعیم ۱۲ مین‌ نفرلیک اوردو ایله همدانا یوروش ائتدی. یئنی‌دن صۆلح موقاویله‌سی باغلاندی.

بو حادثه‌لر باش وئررکن دئیلم، رئی و آذربایجانین دیگر جنوب اوستانلارینین اهالی‌سی عربلرله ووروشماق اۆچون اؤز قوه‌لرینی بیرلشدیره‌رک ساواشا حاضیرلاشیردیلار. آذربایجان اوردوسونا ایسفندیار فرروخزاد کوماندانلیق ائدیردی. همین واخت بیزانس‌لیلار دا آذربایجانا کمکه گلمیش‌دیلر.

۶۴۳-نجو ایلده واجی روز آدلی یئرده تورک و عرب اوردولاری قارشیلاشدیلار. شدت‌لی ووروشما باش وئردی و دؤیوش خیلافت اوردوسونون غلبه‌سی ایله بیتدی. واجی روز دؤیوشوندن سونرا عمر ابن خطابین امری ایله نعیم ابن موقررین رئی شهرینی محاصره‌یه آلاراق ضبط ائتدی.

۳-نجو اؤزده قوردو تعقیب ائتمه‌یه چالیشان عربلر اونون یئرلشدیی شهرلری ضبط ائتمه‌یه جهد ائدیردیلر. همدان و رئیین ایشغالیندان سونرا ساسانی شاهینین شیمالا گئده‌رک خزر خاقانینین یانیندا سیغیناجاق تاپما احتیمالی دا آرادان قالخمیشدی.

۶۴۲-۶۴۴-نجو ایللرده ایصفاهان، تبریستان، فارس، کیرمان، سیستان و خوراسان اوستانلارینین ایشغالی ایله قدیم و زنگین آرران اؤلکه‌سی دئمک اولار کی، تماماً خلیفه‌نین الینه کئچمیش، بئله‌جه مؤحتشم ساسانی ایمپیراتورلوغو دا تاریخ صحنه‌سیندن سیلینیب گئتمیشدی. (قایناق- کیتاپ‌چی).

عومومیتله، عمر ابن خطابین خلیفه‌لیک مدتی خیلافت تاریخینین ان چوخ ایستیلالارلا یاددا قالان دؤورودور. بئله کی، عیراق، سوریه، اوردون، میصر، گورجوستان، آرران و آذربایجان، همچینین شیمالی آفریقاداکی مملکتلر محض اونون دؤورونده ایشغال ائدیلرک عرب دؤولتینین اراضی‌سینه داخیل ائدیل‌دی.

۶۳۹-نجو ایلده خلیفه عمرین امری ایله عتبه ابن فرقد فرات چایی بویونجا شیمال ایستیقامتینده حرکته کئچرک چایین غرب و شرق ساحیللرینی و موصول شهرینی اله کئچیرمیشدی. اورادان شیمال-شرقه ایستیقامت آلان عتبه ابن فرقد آذربایجانین داها ایچ اراضیلرینه داخیل اولموش و اورمیه شهرینی ضبط ائتمیشدی. اورمیه گؤلونون غرب ساحلی ایله شیمالا ایره‌لیله‌ین ایسلام اوردوسو سلماس و خوی شهرلرینی ده اله کئچیرمیشدی.

هله ۶۳۹-نجو ایلده عمر ابن خطاب ساسانی عسگرلرینین هارادا اولورسا اولسون تعقیب اولونماسی و قتله یئتیریلمه‌سی حاقیندا عرب سرکرده‌لرینه فرمانلار گؤندرمیشدی. بو امرلره اساساً کوفه و اطرافیندا یئرلشن اوردو حیصّه‌لری ایصفاهان و رئی ایستیقامتینده هوجوما کئچمیشدیلر.

آیریجا باخ

• بیرینجی گؤی‌تورک-ساسانی ساواشی
• ایکینجی گؤی‌تورک-ساسانی ساواشی
• خزر-ساسانی ساواشی
• آذربایجان ساسانیلر دؤورونده
• قافقاز آلبانیاسی

گؤرونتولر

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

قایناقلار

https://az.wikipedia.org/