تورکجه سؤزلوکلر

تورکلرین بؤیوک و فرقلی بؤلگه‌لرده دؤولت قورمالاری، تورک دیلینین اؤنمینی آرتیرماقدان علاوه، اونلاری مختلف ملّتلرله ارتباطا مجبور ائدیب دیر. بونون اۆچون ده چوخلو تورکجه سؤزلوکلر گئنیش بیر جغرافیا دا اسکی زمانلاردان یازیلیب دیر . بو جغرافیا بؤلگه‌لریندن مثال اولاراق اورتا آسیا، شام، مصر، ایران، آذربایجان و هیند آد آپاریلابیلر. تورک اولمایانلارا تورکجه اؤرگتمک اۆچون یازیلان سؤزلوکلرین چوخو مملوکلار دؤنمینده و مصر منطقه‌سینده یازیلیبلار. کاشغرلی محمود، دیوان لغات الترکی یازماقلا تورکجه سؤزلوک یازمانی اساس قویان کیمسه ساییلیر. سؤزلوکلر دیلی اساس آلاراق بیر دیللی و نئچه دیللی صنفلرینه بؤلونرلر. تورکجه سؤزلوکلرین چوخو نئچه دیللی دیرلر. بونلاردان دا چوخو تورکجه-عربجه و تورکجه-فارسجا و بیر آز قیسمی باشقا دیللره (لاتین دیلی، روسجا و فرانسه دیلی کیمی دیللر) یازیلیب دیر. اون دوققوزونجو یوز ایلدن باشلایاراق تورکجه-تورکجه سؤزلوکلر (یا ایضاحلی لغت کتابلارینین) ساییسی، غربی اؤلکه‌لر دیلینه یازیلان سؤزلوکلر ساییسی کیمی، چوخالمیش دیر.

دیوان لغات الترک دا تورک یوردلاری و تورک یوردلارینین قونشولاری نقشه‌سی

بؤلگه‌نی اساس آلاراق یازیلمیش تاریخی تورکجه سؤزلوکلر

ایران و آذربایجان

ایران و آذربایجان بؤلگه‌سینده عصرلر بویونجا تورکلر ایله باشقا ملّتلرین بیرلیکده یاشاماقلاری چوخلو تورکجه-فارسجا سؤزلوکلر یازیلماسینا سبب اولوب دور. گونوموزه چاتان بو سؤزلوکلردن بیری هندوشاه بن سنجر صاحبی نخجوانی‌نین صحاح العجم سؤزلوگو دور. غلامحسین بیگدلی، صحاح العجم تصحیحینین مقدمه‌سینده بو سؤزلوگون عرب اولمایانلارا مخصوص اولماسینی یازیر. بو سؤزلوگون یازیچیسی تخمینا ه.ق ۷۳۰-جو ایلده وفات ائدیب دیر. اونون اۆچون ده سؤزلوگون یازیلماق تاریخی سکگیزینجی یوز ایلین اوایلی تخمین ائدیلیر.

شعر قالیبینده یازیلان باشقا سؤزلوک، حسام الدین حسن بن عبدالمؤمن خویی‌نین تحفه حسامی دیر. یازیچینین دوغوم و اؤلوم تاریخی دقیق اولاراق بللی دییل، لکن نصیب الفتیان و نسیب التبیان اثرینین ه.ق ۶۴۰-جی ایلده یازیلماسیندان یئتدینجی یوز ایلین اوایلینده آنادان اولماسی و سون اثرینین ه.ق ۶۸۶-جی ایلده یازیلماسیندان بو ایلدن سونرا وفات ائتمه‌سی تخمین ائدیلیر. تحفه حسام سؤزلوگو ۲۰ قطعه‌ده و ۳۵۵ بیتده یازیلمیش دیر. بو سؤزلوک تورکلره فارسجا اؤرگتمک اۆچون یازیلیب دیر.

ایران بؤلگه‌سینده یازیلان سؤزلوکلردن بیری نصیری سؤزلوگو دور. بو سؤزلوک صفوی شاه سلیمان زمانیندا یازیلیب دیر. یازارلاری دارالإنشا منشی‌لری اولان محمدرضا و عبدالجمیل نصیری دیرلر. بو سؤزلوکده تورک دیلینین فرقلی لهجه‌لری نظردن گئچیریلیب دیر. جاغاتای تورکجه‌سی، آناطولو تورکجه‌سی (رومی آدی ایله)، آذربایجان تورکجه‌سی (قیزیل باشی آدی ایله) و تاتار تورکجه‌سیندن لغتلر (روسی آدی ایله) مختلف فصللرده ذکر اولوبلار. تورک دیلینه علاوه بو سؤزلوکده خزر دنیزینین شمالیندا یاشایان قالموق مغول طایفه‌سینین دیلیندن ده لغتلر وار دیر و مستقل بیر فصلده ذکر اولوبلار. بو سؤزلوگون یازیلما تاریخی ه.ق ۱۰۹۵-جی ایل تخمین ائدیلیر. حسن جوادی، ویلم فلور ایله بیرلیکده بو سؤزلوگو تصحیح ائدیبدیر. مصحّحلر مقدمه‌ده بو سؤزلوگون یازیلماسینی، صفویلر آراسیندا تورک قونشو اؤلکه‌لرله مکاتبه‌ده تورک دیلینین اهمیتی دلیلی بیلدیریبلر.

امیر علیشیر نوایی تورک ادبیاتینا یئنی بیر جان وئرندن سونرا تورک دیللی بؤلگه‌لرین چوخوندا نوایی اثرلرینی اوخوماق اۆچون سؤزلوک یازماق فعالیتی باشلادی. نوایی اثرلرینده ایشله‌نن سؤزجوکلری بیر آرایا ییغان سؤزلوکلرین آدلیملاریندان بیری، آوشار نادر شاهین منشی‌سی میرزا مهدی خان استرآبادی یازان سنگلاخ سؤزلوگو دور. استرآبادی‌نین اؤز دئدیگینه دایاناراق، سؤزلوگون یازماسینا نوایی‌نین دوققوز جلد نثر و اون ایکی جلد نظم اثرلرینی اوخوماقدان سونرا باشلاییب دیر. بو سؤزلوگون بیرینجی قیسمی اورتا آسیانین ادبی شیوه‌سی اولان، جاغاتای تورکجه‌سی، دیل بیلگیسینه گؤره دیر و مبانی اللغة آدلانیب دیر. سنگلاخ سؤزلوگونده آلتی مینه یاخین سؤزجوک وار دیر و سؤزجوکلرین ایضاحیندا ایکی مین بئش یوز یاخینلیغیندا شعر ایله عبارت ایشله‌نیب دیر. سنگلاخ سؤزلوگونون ایشلنمه‌سی، مفصل اولماسی اۆچون چتین دیر، اونون اۆچون ده سلطنت نائبی اولان عباس میرزا بویورماسی ایله خلاصه عباسی آدیندا خلاصه اولوب دور. سنگلاخی خلاصه ائدن حکیم محمد خویی آدلی بیر نفر دیر. خلاصه عباسی‌دان علاوه سنگلاخا یازیلان باشقا خلاصه‌لرده وار دیر. بو خلاصه‌لر قاجار دؤورونده جاغاتای تورکجه‌سینده اولان اثرلری داها راحات اوخوماق اۆچون یازیلیبلار و قاجار سلطانلارینا تقدیم اولوبلار. بونلاردان ناصرالدین شاه زمانیندا یازیلیب، ناصرالدین شاها تقدیم اولان التمغای ناصری و تبریزده یازیلان لغت جغتای، تانینمیش کیتابلار دیرلار. بیرینجینین یازیچیسی شیخ محمد صالح اصفهانی و ایکینجینین یازیچیسی هدایت آدلی بیر نفر دیر.

آذربایجان و ایران بؤلگه‌سینده یازیلان قالین حجملی سؤزلوکلردن بیر آیریسی، فتحعلی خان کلبعلی بن مرشد قلی بن فتحعلی قاجار قزوینینین ه.ق ۱۲۸۰-جی ایلده یازدیغی بهجة اللغات سؤزلوگو دور. بو سؤزلوک سنگلاخ سؤزلوگونو اولگو آلاراق نوایی اثرلرینین چتین لغتلرینه یازیلیب دیر. سؤزلوگون مقدمه‌سینده جاغاتای تورکجه‌سی ایله آذربایجان تورکجه‌سی قارشیلاشدیریلیب دیر. فتحعلی قاجار، عباس میرزا یاخینلاریندان ایدی و خوراساندا اقامت ائتدیگی زمان رکن الدوله شاهزاده علی نقی میرزا جواریندا بو کیتابی یازیب، ۱۲۸۰-جی ایلده سونا چاتدیریب دیر.

مصر

میلادی دوققوزونجو عصردن اون دوققوزونجو عصره‌جه، تورکلر اوزون سوره میصر بؤلگه‌سینده حؤکم سورموشلر. میصرده حؤکم سورن ایلک تورک دؤولت تولونلولار دؤولتی و سون تورک دؤولت عثمانلی دؤولتی اولموشدور. لکن تورک دیل و ادبیاتینین مصرده ان پارلاق دؤنمی مصر مملوک حاکمیتی زمانیندا اولموشدور. بو دؤنمده قاهره‌ده چوخلو تورکجه اثرلر یازیلیب و تورک حاکملره اتحاف اولموشدور. بونلاردان بیر قیسمی ده تورکجه دیل بیلگیسی کیتابلاری و سؤزلوکلر ایمیش. تورک دیلی و ادبیاتی مملوک دؤنمیندن سونرا عثمانلی دؤنمینده ده میصرده حیاتینا دوام ائتمیشدیر. میصر بؤلگه‌سینده یازیلان سؤزلوکلردن خلاصه اولاراق ترجمان ترکی، کتاب الإدراک للسان الأتراک، بلغة المشتاق فی لغة الترک و القفجاق، القوانین الکلیة لضبط لغة الترکیة، الدرة المضیة فی اللغة الترکیة، التحفة الزکیة فی اللغة الترکیة، الشذور الذهبية و القطع الأحمدية في اللغة الترکية و الترجمان فی لغت آل عثمان ذکر اولونابیلر.

هیند

غزنوی سلطان محمود زمانیندان باشلایاراق هیند یاریم آداسی اوزون سوره تورک کؤکلو دؤولتلر حاکمیتینده اولموشدور. بو بؤلگه‌ده تورکجه سؤزلوکلر ده یازیلمیش دیر. بو سؤزلوکلرین آراسیندا قدیمی بیر سؤزلوک «زفان گویا و جهان پویا» سؤزلوگو دور. بدرالدین ابراهیم آدلی بیر نفر بو سؤزلوگو هجری دوققوزونجو یوز ایلده (۸۷۳-جو ایلدن اؤنجه) یازیب دیر. بو سؤزلوکده عربجه، فارسجا، پهلویجه، لاتینجه، یونان دیلی و تورکجه لغتلر بیر آرایا ییغیلیب دیر. الده اولان نسخه‌لرده لغتلر قارما قاریشیق یازیلیبلار. تورکجه لغتلرین فارسجا قارشیلیغی چوخ یانلیشلی، قاریشیق و اوست آشاغی یازیلمادان استنساخ ائدنین تورکجه باشارماماسی استدلال اولونور. ایراندا بو کیتابی حبیب الله طاهری تصحیح ائدیب دیر.

هیندده یازیلان باشقا تورکجه لغتلره شامیل اولان سؤزلوک شرفنامه مَنیری دیر. بو سؤزلوک ه.ق ۸۷۸-جی ایلده یازیلیب دیر. یازیچیسی ابراهیم قوام فاروقی دیر. بو سؤزلوک اساسدا فارسجا سؤزلوک دور لکن هر بیر بؤلومون سونوندا تورکجه سؤزلوکلرده یازیلیب دیر.

ه.ق اونونجو یوز ایلده فضل الله خان هندی، لغات ترکی سؤزلوگونو یازیب دیر. بو سؤزلوک، ۱۸۲۵-جی ایلده کلکته‌لی بیر منشی الی ایله استنساخ اولما اۆچون لغات کلکته آدی ایله تانینیب دیر. سؤزلوک اوچ بؤلومده ترتیب ائدیلیب دیر و باشلانیشدا بیر فصلده جاغاتای تورکجه‌سینین صرفی اوزره بحث اولونوب دور. بیرینجی بؤلوم تورکجه فعللر، ایکینجی بؤلوم تورکجه اسملر و اۆچونجو بؤلوم تورکجه حیوان آدلاری، گؤوه‌ره‌نتی آدلاری و باشقا لغتلره شامیل دیر.

داهی هیند بابریلر دؤولتینین سلطانی اولان اورنگ زیب زمانیندا و اونون بویورماسی ایله «کلورنامه» آدلی سؤزلوک یازیلیب دیر. اورنگ زیب تورک دیلینه جَدّی ظهیرالدین محمد بابور کیمی اهمیت قائل ایدی. بو سؤزلوک محمد یعقوب چنگی تالیفی دیر و بئش باب و اون دؤرد فصلدن عبارت دیر. بو سؤزلوکده تورک دیلینین جاغاتای شیوه‌سی اساس آلینیب دیر. میلادی ۱۹۸۲-جی ایلده تاشکند شهرینده بو سؤزلوک چاپ اولموشدور.

اورنگ زیب اوغلو، محمد اعظم شاه حاکمیتی زمانیندا یازیلان باشقا تورکجه سؤزلوک، شیخ طبیب بخارایی یازان الفاظ الجلیّه فی بیان لغت الترکیه سؤزلوگو دور. بو سؤزلوکلرین یازیلماسی تورک دیلینین هیندده عرب و فارس دیللری ایله برابر موقعیته صاحب اولماسینی اثبات ائدیر.

میلادی اون دوققوزونجو یوز ایلین باشلانیشیندا یازیلان غیاث اللغات سؤزلوگو، عربجه-فارسجا-تورکجه سؤزجوکلره شامیل دیر. بو سؤزلوگون یازیچیسی محمد غیاث الدین دیر.

باشقا بؤلگه‌لر

میلادی ۱۸۷۰-جی ایلده جاغاتای تورکجه‌سی-فرانسه‌جه کورتیل سؤزلوگو یاییملانیب دیر.

معاصر سؤزلوکلر

تورک یوردلاریندان بیر قیسمینین استقلالیندان سونرا سؤزلوک یازما ایشی گئچمیشدن داها گوجلو ایزله‌ندی. تورکجه-عربجه و تورکجه-فارسجا یازیلان سؤزلوکلردن علاوه باشقا دیللری ایچینه آلان سؤزلوکلر ده یازیلدی. سؤزلوک نوعونا باخاندا، ایضاحلی سؤزلوکلردن علاوه ائش آنلاملی سؤزلوکلر، قارشی آنلاملی سؤزلوکلر، کؤک آراشدیرما سؤزلوکلر و متجانس سؤزلر سؤزلوکلری گئچن ایللرده یازیلمیش دیرلار.

تورکیه

تورکیه‌ده یازیلان سؤزلوکلردن ان آدلیمی «تاراما سؤزلوگو» (اصل آدی: XIII. Asırdan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Ta-nıklarıyla Tarama Sözlüğü) دور. بو سؤزلوگون یاییملاییچیسی تورک دیل قورومو (سؤزلوگون یاییملانما زمانیندا تورک دیلی تدقیق جمعیتی) دیر. اصل آدیندان بللی اولدوغو کیمی بو سؤزلوکده سکگیزینچی عصردن گونوموزه‌جه تورکجه اثرلرده ایشله‌نن سؤزجوکلر بیر آرایا ییغیلیب. سؤزلوگون یازیلماسیندا ۲۲۷-دن آرتیق تورکجه اثر ایشله‌نمیش.

آذربایجان

آذربایجان تورکجه‌سینده اولان مفصل بیر سؤزلوک آذربایجان دیلینین ایضاحلی لغتی دیر. بو سؤزلوک گونوموزده آذربایجان ملّی علملر آکادئمیاسینین نسیمی آدیندا دیلچیلیک انستیتیوسو نظارتینده نشر ائدیلیر. بیرینجی دفعه بیرینجی جیلدی ۱۹۶۶-جی ایلده ایشیق اوزو گؤرموشدور. ایکینجی جیلد اون دؤرد ایلدن سونرا نشر ائدیلدی. اوچ ایل اوندان سونرا اۆچونجو جیلد و ۱۹۸۷-جی ایلده دؤردونجو جیلد نشر اولوبلار.

ایران

معاصر ایراندا پهلوی دؤنمینده تورک دیلی اوزره باسقی واریدی و تورکجه کیتابلارین نشر اولونماسی محدودلاشمیشدی. ۱۳۵۷-جی ایلین انقلابیندان سونرا تورک دیلی اوزره باسقی آزالدی لکن دایاندیریلمادی. فضانین آچیلماسی ایله برابر تورکجه سؤزلوک یازما فعالیتلری ده گوجلندی. اسماعیل جعفرزاده چالیشماسی ایله ه.ش ۱۳۸۵-جی ایلده ارک آذربایجان تورکجه‌سی سؤزلوگو نشر اولدو. بو سؤزلوکده یئتمیش میندن آرتیق تورکجه لغت، اصطلاح و تعبیر توپلانیب دیر. سؤزلوکده تورکجه ایضاحدان علاوه لغتلرین چوخونا فارسجا و انگلیسجه قارشیلیق دا ذکر اولوبدور. ه.ش ۱۳۸۸-جی ایلده نشر اولان باشقا بیر سؤزلوک، فارسجا-تورکجه شاهمرسی سؤزلوگو دور. بو سؤزلوکده اللی میندن آرتیق سؤزجوک و اصطلاح توپلانمیش دیر. تانیتدیریلان ایکی سؤزلوکدن داها اوّل ۱۳۶۹-جو ایلده نشر اولان بیر آیری سؤزلوک «فرهنگ آذربایجانی و فارسی» سؤزلوگو دور. بو سؤزلوگون حاضیرلایانی مرحوم بهزاد بهزادی جنابلاری دیر. گونوموزده سؤزلوک ساحه‌سینده چالیشقان کیمسه‌لردن بیری حسن بی هادی دیر. توروز سؤزلوگو، ائش آنلام سؤزلوگو، آرین سؤزلوگو و باشقا سؤزلوکلر حسن بی هادی چالیشمالارینین نتیجه‌سی دیر.

اؤزبکیستان

اؤزبکیستاندا سؤزلوک چالیشمالاری گئچمیشدن گونوموزه‌جه گوجلو اولوب. شوروی بیرلیگی داغیلمادان اؤنجه میلادی ۱۹۸۱-جی ایلده ایکی جیلدده «اؤزبک تیلینیڭ ایضاحلی لغتی» شوروی اؤزبکیستان خلق جمهوریتینین فنلر آکادئمیاسی نظارتینده نشر اولموشدور. میلادی ۱۹۸۳-جو ایلده فن نشریاتی طرفیندن «علیشیر نوایی اثرلری تیلینیڭ ایضاحلی لغتی» دؤرد جیلدده نشر ائدیلمیشدیر. آدیندان بللی اولدوغو کیمی بو سؤزلوکده توپلانان سؤزجوکلر بؤیوک تورک شاعیری امیر علیشیر نوایی اثرلریندن استخراج اولوبلار؛ اونون اۆچون ده چوخلو فارسجا و عربجه لغتلر بو سؤزلوکده یئر آلمیشلار. اؤزبک تورکجه‌سینده ایضاحلی سؤزلوکلردن علاوه قارشی آنلاملی سؤزلر سؤزلوگو، ائش آنلاملی سؤزلر سؤزلوگو و متجانس سؤزلر سؤزلوگو ده نشر اولموشدور. «اؤزبک تیلی آنتونیملرینیڭ ایضاحلی لغتی» میلادی ۱۹۸۰-جی ایلده اوقیتووچی نشریاتی طرفیندن یاییملانمیشدیر. اؤزبک دیلینین متجانس سؤزلر سؤزلوگو میلادی ۱۹۸۴-جو ایلده تاشکنت شهرینده اوقیتووچی نشریاتی طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر. قارشی آنلاملی سؤزلر سؤزلوگو ایسه ۱۹۷۴-جو ایلده یئنه تاشکنتده و اوقیتووچی نشریاتی طرفیندن یاییملانمیشدیر. آدی سورولن سؤزلوکلره علاوه اؤزبک تورکجه‌سی ائتیمولوژیک سؤزلوگو ده ۲۰۰۰-جی ایلده نشر اولموشدور.

تورکمنیستان

میلادی ۲۰۱۶-جی ایلده عشق‌آباد شهرینده علم نشریاتی طرفیندن و تورکمنیستانین علملر آکادئمیاسینین مختوم قولی آدینداکی دیل و ادبیات انستیتیوسی نظارتینده «تورکمن دیلینین دوشوندیریشلی سؤزلوگی» ایکی جیلدده نشر اولموشدور. بو سؤزلوکده اللی میندن آرتیق سؤزجوک، عبارت و ترکیب یئر آلمیشدیر.

روسیه

روسیه اشغالی آلتیندا اولان، تاتاریستان، باشقوردیستان، تووا، آلتای و باشقا بؤلگه‌لرده سؤزلوک چالیشمالاری گونوموزده دوام ائتمکده دیر. ۲۰۱۵-جی میلادی ایلده قازان شهرینده «تاتار تیلینیڭ آڭلاتمالی سؤزلیگی» تاتاریستان فنلر آکادئمیاسی طرفیندن نشر اولونموش دور. تاتار دیلینین اتیمولوژیک سؤزلوگو ده ایکی جلدده ۲۰۱۵-جی ایلده قازان شهرینده معارف-وقت نشریاتی طرفیندن نشر اولموشدور. تاتار تورکجه‌سی ساحه‌سینده بونلارا علاوه تاتار تورکجه‌سی-آنادولو تورکجه‌سی سؤزلوگو ۱۹۹۷-جی ایلده قازان و موسکو شهرلرینده انسان نشریاتی طرفیندن نشر اولموشدور. بو سؤزلوکده ایگیرمی ایکی میندن آرتیق سؤزجوک ایکی تورکجه لهجه‌لری آراسیندا قارشیلاشدیریلیبلار. بو سؤزلوگون حاضیرلانماسینا فؤاد غنییئو، خلیل آچیق گؤز، آسیا رحیمووا و رفقت احمدیانوف چالیشیبلار. باشقورد تورکجه‌سی ساحه‌سینده ۲۰۱۱-جی ایلده اوفا شهرینده «باشقورت تیلینیڭ آڭلاتمالی هؤزلیگی» کیتاب نشریاتی طرفیندن نشر اولموشدور. بو سؤزلوک «آباغا» سؤزو ایله باشلاییب و «یاهاو» سؤزو ایله سونا چاتیبدیر. خاطیرلانماسی گرک دیر باشقورد تورکجه‌سینده «س» حرفی «ه» تلفظ اولونار. اونون اۆچون ده «هؤزلیک» و «یاهاو»، تورکجه‌نین شرق لهجه‌لرینین ادبی دیلینده «سؤزلیک» و «یاساو» ایله برابر دیرلر. باشقورد تورکجه‌سینین متجانس سؤزلر سؤزلوگو ۲۰۰۶-جی ایلده اوفا شهرینده یئنه کیتاب نشریاتی طرفیندن نشر اولموشدور. بو سؤزلوگون اونونلا نشر اولان آدی «آذاش هؤذذر هؤزلیگی» (یا آداش سؤزلر سؤزلیگی) دیر. باشقورد تورکجه‌سینده قارشی آنلاملی سؤزلر سؤزلوگو اولاراق، اؤنجه‌کی سؤزلوگون یازارینین یازارلیغی ایله و ناشیرینین نشری ایله ۲۰۰۹-جو ایلده «باشقورت تیلینیڭ آنتونیمدر هؤزلیگی» (یا باشقورد دیلینین آنتونیملر سؤزلوگو) باشقوردیستانین اوفا شهرینده ایشیق اوزو گؤرموشدور. کیتاب نسریاتی طرفیندن نشر اولونان بیر باشقا سؤزلوک باشقورد تورکجه‌سی-آنادولو تورکجه‌سی سؤزلوگو دور. بو سؤزلوک ۱۹۹۶-جی ایلده اوفا شهرینده نشر اولموشدور. روسیه اشغالیندا یاشایان باشقا تورک ملّت، نوغایلار دیرلار. ۱۹۵۶-جی ایلده موسکو شهرینده ایگیرمی میندن آرتیق لغته احتفا ائدن روسجا-نوغایجا سؤزلوک نشر ائدیلمیشدیر. روسیه ترکیبینده اولان تووا جمهوریتینده یاشایان تیوالار لهجه‌سینده ۱۹۶۸-جی ایلده ایگیرمی ایکی مین لغتلی سؤزلوک، ا. ر. تئنیشییئو چالیشماسی ایله ایشیق اوزو گؤرموشدور.

چین

شرقی تورکیستان تورک دیل و ادبیاتینا بؤیوک اثر بوراخان بؤلگه‌لردن دیر لکن میلادی ۱۹-جی عصردن چین اشغالینا گئچمیشدیر. اویغور تورکلری اشغال اولونموش توپراقلاریندا دیل و ادبیاتلارینا خدمت ائتمه‌یه دوام ائدیبلر و سؤزلوک یازما ساحه‌سینده دَیَرلی ایشلر گؤروبلر. شرقی تورکیستاندا حاضیرلانان سؤزلوکلردن بیری «چاغاتای تیلینیڭ ایضاحلیق لغتی» دیر. بو سؤزلوک محمد تورسون بهاءالدین، غنیزاد غیورانی، اسماعیل قادری و عبدالحمید احد چالیشمالاری ایله ایشیق اوزو گؤرموشدور. بو سؤزلوکده جاغاتای تورکجه‌سینده ایشله‌نن سؤزجوکلردن علاوه تاریخی اثرلرده ایشله‌نن عربجه و فارسجا لغتلر ده بیر آرایا ییغیلیب و سؤزلوک مقدمه‌سینده ایگیرمی میندن آرتیق لغته احتوا ائتدیگینی بیلدیریبلر. شرقی تورکیستاندا نشر اولونان باشقا بؤیوک سؤزلوک «اویغور تیلینیڭ ایضاحلیق لغتی» دیر. بو سؤزلوک اوندان آرتیق نفرین اوزون سوره چالیشمالارینین نتیجه‌سی دیر و آلتی جیلدده ترتیب ائدیلمیش دیر. بو سؤزلوکده آلتمیش میندن آرتیق لغت، ترکیب و عبارت یئرلشمیدیر.

افغانیستان

ه.ش. ۱۳۸۸-جی ایلده تورکمنجه-فارسجا راسخ سؤزلوگو نشر اولموشدور. بو سؤزلوگون حاضیرلایانی آدلیم ادبیاتچی محمد صالح راسخ ییلدیریم دیر.