باکی خانلیغی
باکی خانلیغی | |
|---|---|
| ۱۷۳۵–۱۸۰۶ | |
 بایراق | |
 باکی خانلیغی ۱۸۰۶-جی میلادی ایلینده | |
| وضعیت | خانلیق |
| پایتخت | باکی |
| عۆموُمی دیللر | آذربایجان تورکجه‌سی, فارس دیلی |
| دین | ایسلام |
| دؤولت | خانلیق |
| تاریخی دؤنم | |
• یارادیلدی | ۱۷۳۵ |
• افشار ایمپیراتورلوغوندان آیریلما | ۱۷۴۷ |
• ییخیلدی | ۱۸۰۶ |
باکی خانلیغی (اینگیلیسجه: Baku Khanate، فارسجا: خانات باکو، لاتین تورکجه: Bakı xanlığı) اورآسیادا بیر اسکی دؤولت. ایسلام بۇ اؤلکه‌نین رسمی دینیدی. و فارس دیلی رسمی دیلیدی. باکی خانلیغی ۱۷۳۵ میلادی ایلینده قۇرولدو و ۱۸۰۶ میلادی ایلینده داغیلدی.
خانلیغین یارانماسی و تصروفات حیاتی[دَییشدیر]
نادر شاه اؤلدورولدوکدن سونرا ایراندا صفویلر یئنیدن حاکیمیتی الا آلدی (راضیه سلطان) آذربایجان دا ایسه ۱۸.عصرین اورتالاریندا موستقیل خانلیقلار یاراندی. ۱۸. عصرین ۴۰-جی ایللرینده آبشئرون یاریماداسیندا یارانمیش باکی خانلیغی قوبا، شاماخی و جاواد خانلیقلاری ایله همسرحد ایدی. خانلیغین ترکیبینه ۳۹ کند داخیل ایدی: ماشتاغا، نارداران، بیلگح، بوُزووْنا، مَرده‌کان، تورکان، کورکند، زیره، قالا، هؤوسان، رامانا، زابرات، محمدی، دیگاه، فاطمایی، گؤره‌دیل، پیرشاغی، کورده‌خانی، کئشله، احمدلی، زیغ، امیرجان، بولبوله، صابونچو، بینه‌قَدی، ماسازیر، نوْوخانی، شاغان، سارای، جوْرات، شووه‌لان، گوزدک، قوْبوُ، خوجاحسن، بیله‌جری، پیره‌کشکول، سوُراخانی، بالاخانی، بیبی هئیبت.
خانلیغین تصروفاتیندا نئفت، دوز و زعفران ایستحصالی، بالیقچیلیق، مالدارلیق اساس یئر توتوردو. بورادا توخوجولوق، زرگرلیک، بویاقچیلیق، میسگرلیک کیمی صنعت ساحه‌لری اینکیشاف ائتمیشدی. خانلیقدا اولان نئفت قویولاری‌نین سایی ۵۰-دن چوخ ایدی. بو قویولاردان ایلده ۲۴۰ مین پیددان چوخ نئفت ایستحصال اولونوردو. خانلیقدا نئفت قویولاری، بازارلار، دوکانلار ساتیشا وئریلیردی. خانلیغین مرکزی باکی شهری آوروپا اؤلکه‌لری، روسیه، ایران، عثمانلی ایمپراتورلوغو، هیندیستان ایله ترانزیت تیجارتده موهوم رول اویناییردی. خانلیقدا پول دا کسیلیردی. باکی خانلیغیندا بوتون حاکیمیت، تورپاق، یئرآلتی و یئر اوستو ثروتلر خانا و اونون عاییله عوضولرینه منسوب ایدی. خانلیقدا مؤوجود اولان مال‌جهت، تؤیجو، دارغالیق، وزیرلیک و س. اونلارلا وئرگی اهالی اۆچون آغیر یوکه چئوریلمیشدی.
باکی خانلیغی‌نین بانیسی ۱. میرزه محمد خان (۱۷۴۸-۱۷۶۸-جی ایللر) اولموشدور. حاکیمیتده اولدوغو ۲۰ ایل عرضینده ۱. میرزه محمد خان اؤلکه‌نین ایقتیصادیاتی‌نین برپاسی ایله مشغول اولور، تیجارتین اینکیشافینا شراییط یارادیردی. هم ده آدمیرال اولان میرزه محمد خان مال داشینماسی و حربی مقصدلر اۆچون گمی‌قاییرما ایشینه شخصاً رهبرلیک ائتمیشدی. اونون اوغلو ملک محمد خانین دؤورونده (۱۷۶۸-۱۷۸۴) باکی خانلیغی، دئمک اولار کی، موستقیل‌لیگینی ایتیرمیشدی. شیمال-شرقی آذربایجان تورپاقلارینی قوبا خانلیغینا بیرلشدیرمگه چالیشان فتحعلی خان باکی خانینی اؤزوندن آسیلی وضعیته سالماق مقصدیله باجیسی خدیجه بیکه‌نی ملک محمد خانا اره وئرمیشدی. خدیجه بیکه‌نین تاثیری ایله تئزلیکله باکی خانلیغی فتحعلی خانین تابئعینه چئوریلمیشدی.
ملک محمد خانین اؤلوموندن سونرا باکی تاختینا اوغلو ۲. میرزه محمد خان (۱۷۸۴-۱۷۹۱) چیخمیشدی. ۲. میرزه محمد خان آذربایجانین مشهور تاریخچیسی، شاعیری، معاریفچیسی عباسقولو آغا باکیخانووون آتاسی ایدی. قوبالی فتحعلی خانین اؤلوموندن سونرا ۲. میرزه خان باکی خانلیغی‌نین موستقیل‌لیگی‌نین برپا ائدیلمه‌سینه نایل اولدو. لاکین خانلیقدا ۲. میرزه محمد خانلا عمیسی اوغلو حسینقولو خان آراسیندا حاکیمیت اوغروندا موباریزه باشلانمیشدی. بو موباریزه‌ده حسینقولو خان (۱۷۹۲-۱۸۰۶) غالیب گله‌رک حاکیمیتی اله کئچیردی.
اهالیسی[دَییشدیر]
۱۷۹۶-جی ایله اولان معلوماتا اساساً خانلیغین اراضیسینده (باکی شهری ده داخیل اولماقلا) ۱۸۲۰ ائو وار ایدی.تخمینلره اساساً بوتون خانلیق اراضیسینده اهالی‌نین سایی (قادینلار و کیشیلر) ۹۱۰۰ نفر (اورتالاما هر ائوه ۵ نفر) اولموشدور. ۱۷۹۶-جی ایلین معلوماتینا اساساً خانلیق اراضیسینده باکی شهریندن سونرا ان چوخ اهالی‌یه ساحیب اولان یاشاییش منطقه‌سی ماشتاغا کندی ایدی (۳۵۰ ائو). ۱۸۱۰-جو ایلده گئنئرال-لئیتینانت رئپینینین حاضیرلادیغی حساباتا اساساً باکی خانلیغی‌نین اراضیسینده ۳۲۴۵ ائو وار ایدی، اونون ۹۳۱-ای باکی شهرینده ۲۳۱۴-او ایسه کندلرده یئرلشیردی. ائله همین حساباتا اساسن خانلیغین جمعی اهالیسی ۱۵۲۴۴(قادینلار و کیشیلر) نفری تشکیل ائتمیشدیر. بو حسابات همین تاریخه اساسدیر. ۱۸۱۰-جو ایله عایید قئید ائدیلن حساباتا اساساً باکی شهریندن سونرا ان چوخ اهالی‌یه صاحیب یاشاییش منطقه‌سی ماشتاغا کندی (۳۶۲ ائوده هر ایکی جینسدن جمعی ۱۶۳۰ نفر اهالی) اولموشدور. خانلیقلار دؤورونده باکی خانلیغی ۳۹ کنددن عیبارت ایدی و جمعی ۵۰۰ نفرلیک قوشونو واردی.
خاریجی سیاستی[دَییشدیر]
حسینقولو خانین دؤورونده بو بؤلگه‌ده بین الخالق وضعیت چوخ مورکّب ایدی. روسیه و ایران باکی خانلیغینی اله کئچیرمگه جان آتیردیلار. روسیه حؤکمداری ۲. یئکاتئرینانین ۱۷۹۳-جو ایل ۱۹ آپرئل تاریخلی فرمانی ایله باکی خانلیغی روسیه‌نین حیمایه‌سینه کئچدی. ۱۷۹۵-جی ایلده آغا محمد شاه قاجارین جنوبی قافقازا ۱. یوروشو زامانی باکی خانلیغی‌نین دا اله کئچیریلمه‌سی اونون پلانلاریندا موهوم یئر توتوردو. ۲. یئکاتئرینانین اؤلومو و حاکیمیته گلن ۱. پاوئل طرفیندن روس قوشونلارینین گئری چاغریلماسیندان ایستیفاده ائدن حسینقولو خان آغا محمد شاه قاجارا مئیل ائتدی. لاکین آغا محمد شاهین ۱۷۹۷-جی ایلده شوشادا اؤلدورولمه‌سیندن سونرا باکی خانلیغی‌نین موستقیل‌لیگی یئنیدن برپا اولوندو. لاکین بو اوزون چکمه‌دی. ۱۸۰۳-جو ایلده حسینقولو خان یئنه ده روسیه‌نین حیمایه‌سینی قبول ائتمگه مجبور اولدو. ۱۸۰۴-جو ایلده ایسه بو آسیلیلیقدان ایمتیناع ائتدی.
خانلیغین روسیه طرفیندن ایشغالی[دَییشدیر]
خانلیغین ایشغالینا دایر روسیه‌نین پلانلاری[دَییشدیر]
حسینقولو خانین دؤورونده(۱۷۹۲-۱۸۰۶) روسیه و ایران باکی خانلیغینی توتماغا چالیشیردی.۲. یئکاتئریناین ۱۷۹۳-جو ایل ۱۹ آپرئل تاریخلی فرمانی ایله خانلیق روسیه‌نین حیمایه‌سینه کئچدی.ایران و روسیه آذربایجان، و جومله‌دن باکی خانلیغی اوغروندا موباریزه‌یه باشلادیلار.بو موباریزه روسیه‌نین خئیرینه باشا چاتدی.۱۷۹۶-جی ایلده باکی روسلار طرفیندن ایشغال اولوندو.لاکین ۱۸۰۳-جو ایلده حسینقولو خان یئنه ده روسیه‌نین حیمایه‌سینی قبول ائتمه‌لی اولدو، ۱۸۰۴-جو ایلده ایسه بو آسیلیقدان ایمتیناع ائتدی.
روسیه–ایران موحاریبه‌سی‌نین (۱۸۰۴-۱۸۱۳) گئدیشینده آذربایجانین غرب تورپاقلارینی اله کئچیرن روسیه‌نین قارشیسیندا دوران اساس وظیفه‌لردن بیری ده باکی خانلیغی‌نین ایشغال اولونماسی ایدی. سیسیانوو باکی اۆچون گنجه فاجیعه‌سیندن ده غدار بیر پلان حاضیرلامیشدیر. بو پلاندا شهرین بومباردیمان ائدیلمه‌سی و اونون «کوله چئوریلمه‌سی» نظرده توتولوردو. ۱۸۰۵-جی ایلین یاییندا انزلی و رشته دئسانت چیخارماق جهدی اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندیکدن سونرا روس دونانماسی زاوالیشینین کوماندانلیغی ایله آوقوستون ۱۲-ده باکی‌یا یاخینلاشدی. آوقوستون سونونادک خانلیغین بوتون استراتئژی منطقه‌لری اله کئچیریلدی. ۱۸۰۶-جی ایل فئورالین اوّللرینده ایسه سیسیانوو گوجلو آرتیللئرییا ایله باکی‌یا یاخینلاشاراق زاویلیشینین دئسانت دسته‌لری ایله بیرلشدی. گئنئرال سیسیانوو باکی خانلیغی‌نین روسیه‌نین تابئعلیگینه کئچمه‌سی حاقیندا موقاویله لاییحه‌سینی حسینقولو خانا گؤندردی. بو لاییحه‌یه گؤره خانلیغین اراضیسی روسیه‌یه بیرلشدیریلمه‌لی، خانلیغین بوتون گلیرلری چار خزینه‌سینه گؤندریلمه‌لی، خان اؤزو ایسه ایلده ۱۰ مین مانات ماعاش آلمالی ایدی.
شهرین خوصوصی قایدالار اساسیندا ایداره اولونماسی نظرده توتولوردو. خاریجی سیاست و حربی مسله‌لرده خان قافقازداکی روس قوشونلارینین باش کوماندانلیغی‌نین سرانجانلارینا تابئع اولمالی ایدی.
سیسیانووون اؤلدورولمه‌سی[دَییشدیر]
حسینقولو خان سیسیانووون شرطلرینی قبول ائتدیگینی و سیسیانوولا گؤروشمک، شهرین آچارلارینی اونا تقدیم ائتمک نیتینده اولدوغونو بیلدیردی.۱۸۰۶-جی ایل فئورالین ۸-ده حسینقولو خان شهرین آچارلارینی سیسیانووا تقدیم ائدرکن سیسیانوو خانین عمیسی اوغلو ابراهیم بیگ طرفیندن اؤلدورولدو. گئنئرال زاویلیشین روس قوشونلارینی باکیدان ساری آداسینا، اورادان ایسه قیزیلیارا آپارماق قرارینا گلدی.
خانلیغین سوقوطو[دَییشدیر]
۱۸۰۶.جی ایل اییونون ۲۲-ده دربند ایشغال ائدیلدیکدن سونرا روس قوشونلاری باکی‌یا یاخینلاشدیلار. گئنئرال بولقاکوو اهالی‌یه موراجیعت گؤندره‌رک توخونولمازلیق وعد ائتدی. موقاویمتین معناسیز اولدوغونو گؤرن حسینقولو خان اوّل قوبایا، اورادان دا ایرانا گئتمگه مجبور اولدو. ۱۸۰۶-جی ایل اوکتیابرین ۳-ده ایسه باکی ایشغال اولوندو. موستملکه‌چیلر باکی خانلیغینی لغو ائتدیلر. آذربایجانین شیمال تورپاقلاری، او جومله‌دن باکی خانلیغی روسیه‌نین حاکیمیتی آلتینا دوشدو.
خانلارین لیستی[دَییشدیر]
- حسین بیگ محمد ۱۷۱۸—۱۷۲۳
- قولو بیگ درگاه ۱۷۲۳—۱۷۳۶
- بیرینجی. میرزه محمد خان ۱۷۴۷—۱۷۶۸
- فتحعلی خان قوبالی ۱۷۶۸—۱۷۷۰
- عبدالله بیگ (شیروان) ۱۷۷۰—۱۷۷۲
- ملک محمد خان ۱۷۷۲—۱۷۸۳
- ایکینجی. میرزه محمد خان ۱۷۸۳—۱۷۹۱
- محمدقولو خان ۱۷۹۱—۱۷۹۲
- حسینقولو خان ۱۷۹۲—۱۸۰۶
قایناقلار[دَییشدیر]
- ایسگندروو ا.ه. ۱۸. عصرین آخیریندا آذربایجاندا سیاسی‐ایقتیسادی وضعیت. BDU‐نین نشریاتی «آوُدیت» ژورنالی، نومره۲‐۳، ۲۰۰۴، ص.۴۴
- ایسگندروو ا.ه. ۱۸۰۱‐جی ایله کیمی روسیه‌نین خاریجی سیاستینده جنوبی قافقاز و شیمالی آذربایجان. عالی دیپلوماتییا کوللئجی‌نین «دیپلومات» نشریاتی. باکی، ۲۰۰۲، ص.۲۰۰.
- ایسگندروو ا.ه. ۱۸.عصرین آخیریندان ۱۹.عصرین اوّلینه‌دک آذربایجان‐روسیه‐تورکیه موناسیبتلری. TC‐نین آنکاراشهرینده نشر اولونان «آذربایجان» ژورنالی، نومره ۸، ۱۹۹۹‐جو ایل، ص.۳۲.
- А.Г.Искендеров. «Завоевание Северного Азербайджана Россией». Журнал «Аудит», 2007, №3, Издательство БУБ, стр.44.
- Искендерова М. С. Бакинское ханство.Баку,1999,
- Сычев Н.В. Книга династий. М.2008. с.629-630.
- Мустафаев Дж. М. Северные ханства Азербайджана и Россия (конец XVIII —начало XIX вв.). — Баку: Элм, 1989. — 128 с.
- Славянская энциклопедия. XVII век. М.2004.
- Бурнашев (С. Д.), Описание областей Адребижанских в Персии и их политич. состояния, Курск, 1793;
- Бакиханов Абас-Кули-Ага Кудси, Гюлистан-Ирам, Баку, 1926;
- Левиатов В. Н., Очерки из истории Азербайджана в XVIII в., Баку, 1948;
- Абдуллаев Г. В., Из истории Северо-Восточного Азербайджана в 60-80 гг. XVIII в., Баку,1958.
- Atkin M. Russian and Iran 1780‐1828, Minneapolis,1987
- باکی شهری‌نین تاریخی. مؤلیف: سارا آشوربَیلی. تکرار نشر. روسجادان ترجومه ائدن: آذر باغیروو؛ علمی رئداکتور: ضیا بونیادوو؛ بوراخیلیشا مسئول: اومود رحیم اوغلو. باکی: «آوراسیا پرئسس»، ۲۰۰۶، ۴۱۶ صحیفه. ISBN 9789952421675
