تیمورلو ایمپیراتورلوغو
Timurid Empire
| |
|---|---|
| ۱۳۷۰ میلادی (قورولماسی)–۱۴۱۰ میلادی (ضعیف‌لشمه‌سی) - ۱۵۰۷ میلادی (ییخیلییشی) | |
 بایراق | |
| شوعار: راستى رستى، ساغلیق Rāstī rastī "In rectitude lies salvation" | |
.svg) The Timurid Empire at Timur's death (1405) | |
| پایتخت | |
| عۆموُمی دیللر | تورکجه و فارسجا (رسمی دیللر) جاغاتای تورکجه‌سی (سارای دیلی، آنادیلی و قوشون دیلی) |
| دین | ایسلام (سونی) |
| دؤولت | حؤکمدارلیق |
• 1370–1405 | تیمور (بیریمجی) |
• 1506–1507 | بدیع‌الزمان میرزا (آخیریمجی) |
| تاریخی دؤنم | اورتا عصرلر |
• بؤیوک بیگ‌لری تیمور | ۱۳۶۳ میلادی |
• Establishment of Timurid Empire | ۱۳۷۰ میلادی (قورولماسی) |
• Westward expansion begins | ۱۳۸۰ میلادی |
| ۲۰ جولای ۱۴۰۲ میلادی | |
• Fall of سمرقند | ۱۵۰۵ میلادی |
• Fall of هرات | ۱۴۱۰ میلادی (ضعیف‌لشمه‌سی) - ۱۵۰۷ میلادی (ییخیلییشی) |
• Founding of the بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغو | ۱۵۲۶ میلادی |
| اراضی | |
| 1405 est. | ۴٬۴۰۰٬۰۰۰ km2 (۱٬۷۰۰٬۰۰۰ sq mi)Convert internal error: unknown message |
تیموریلر دؤولتی یا دا تیمورلولار و یا گورکانلار یا دا تیمورلو ایمپیراتورلوغو (اینگیلیسجه: Timurid Empire، فارسجا: تیموریان-گورکانیان) — ۱۳۷۰-۱۵۰۷-اینجی میلادی ایللر آراسیندا مؤوجود اوْلموش و اساسی تورکلشمیش موغول بوْیو اوْلان بارلاسلارین نماینده‌سی تیمور طرفیندن قۇیولموش تورک دؤولتی.
تیموریلر دؤنمینده تورکوستان و خوراسان ایسلام معمارلیغی باخیمیندان ان پارلاق دؤورونو یاشامیش، ۱۵. یوز ایلین سوْنلاریندان باشلایاراق تورکوستان، خارزم، کریمه، قازان و آذربایجان جومهوریتیدا چاغاتای تۆرکجه‌‌سی ده یۆکسک مدنی دیل حالینا گلمیش‌دیر. تیمور سمرقند شهرینی دؤولتین باشکندی ائتدیک‌دن سوْنرا اله کئچیریلمیش یئرلردن صنعتکارلار سمرقنده کؤچورول‌دو. ایسپانیا ائلچی‌سی کلاویخو سمرقندده ۱۵۰ مین صنعتکار عائله‌سی اوْلماسینی سؤیلمیش‌‌دی. بۇ سبب‌دن ۱۴. یوز ایل-۱۵-جی یوز ایللرده سمرقند تاریخی‌نین قیزیل دؤورونو یاشامیش‌دی. تیمور و داوام‌چیلارینین دؤورونده اینکیشاف ائدن صنعتکارلیق و علم سببین‌دن بۇ دؤور تیموری رئنئسان‌سی اوْلاراق دا خاتیرلانماق‌دادیر. ۱۵۰۷-جی میلادی ایلده تیموریلر دؤولتی‌نین وارلیغینا اساسینی اؤزبک‌لرین قویدوغو شئیبانیلر دؤولتی طرفیندن سوْن قویول‌دو. تیموری سولاله‌سیندن اوْلان بابور موباریزه‌ده اۇغور قازانمادیق‌دان سوْنرا اوّلجه افغانیستانا، سوْنرا دا هیندوستانا چکیل‌دی و اوْرادا بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغو (هیندیستان تیموریلری ایمپیراتورلوغو)نون اساسینی قوْیدو. بئله‌لیک‌له تیموریلر دؤولتی محو اوْلسا دا، سولاله اوْلاراق اؤز حاکمیّتینی بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغو (هیند تیموریلری ایمپیراتورلوغو)'ندا داوام ائتدیره بیل‌دی.
سولاله‌نین ائتنوگئنئزی
[دَییشدیر]
تیموریلر دؤولتی‌نین اساسی تیمور (چاغاتایجا: تیمور ؛ تēمور) طرفیندن قۇیولموش‌دور. چاغاتای و موغول دیلینده تئمور و یا تئمیر سؤزلری "دمیر" معناسینی وئریر. امیر تیمور اسلن بارلاس بویون‌دان‌دیر. بارلاسلار اورتا آسیادا یاشایان تورکلشمیش بوْیو ایدی. موغوللارین گیزلی تاریخی (روسجا: Монголын Нууц Товчоо) آدلی اثره گؤره بارلاسلار بوروجیگینلرله بیر سوی‌دان گلیر. کارچار بارلاسلار بارلاس بویونون قوروجو اجدادلاری‌دیر.
اورتا آسیانین یئرلی اهالیلری ایله سیخ علاقه‌لره گؤره بارلاسلار آراسیندا ایسلام دینین‌دن باشقا دیگر دینلره (بودیزم، شامانیزم) ده اینانانلار یاشاییردی. و چاغداش اؤزبک تورکجه‌سینین یارانماسیندا روْل اوْینامیش‌دی) گئنیش شکیل‌ده ایستیفاده ائدیردیلر.
تیمور چینگیزلیلر سویون‌دان گلمیردی. بۇ سبب‌دن دؤورون قایدالارینا گؤره بؤیوک خان تیتولو داشییا بیلمزدی و اوْ، امیر تیتولونو گؤتوردو. ۱۳۷۰-جی ایلده چینگیزلیلر سویو ایله قوهوملاشان تیمور اؤزونه گورکان تیتولونو گؤتورور. گورکان موغول دیلینده کوروقئن و یا خورقئن سؤزونون فارس دیلینده اوْلان موختلیفی‌دیر و ترجومه‌سی "کوره‌کن" دئمک‌دیر. بۇ اوْ دئمک ایدی کی، چینگیزلیلر سولالهسی ایله قوهوملاشان تیمور اوْنلارین ائولرینده آزاد شکیل‌ده یاشایا و حرکت ائده بیلردی. بۇ سبب‌دن تیموریلر دؤولتی تیمورون آدی ایله آدلاندیریلماسیندان باشقا، قایناق‌لرده گورکāنī اوْلاراق دا خاطیرلانیر.
امیر تیمورون ایلک ایللری و حاکمیّتی
[دَییشدیر]تیمور ۱۳۳۶-جی ایلده سمرقند یاخینلیغیندا یئرلشن کئش شهرینده آنادان اوْلوب. بۇ بؤلگه ۱۳۰۰-جو ایللرده موغول حاکمیّتی آلتیندا ایدی. همین دؤورده تورکلرله موغوللارین بیرلیکده یاشادیغی و قایناییب قاریشدیغی سوسیال مۆحیط مؤوجوددو. بۇ قۇرولوشون بیر تظاهرو اوْلاراق اوْنسوز دا تورک مدنیتین‌دن چوْخ تسیرلنمیش اوْلان موغوللار بؤلگه‌ده‌کی معنوی مۆحیطین ده ائتکیسی ایله ایسلامی قبول ائتمه‌یه باشلامیش‌دیلار. تیمورون منسوب اوْلدوغو طایفه دا بۇ مۆحیط‌دن تسیرلنمیش‌دی.
ایلک ایللری و ماورننهرین تابع ائدیلمه‌سی
[دَییشدیر]
| ... چینگیز خانین نوه‌سی توغلوق تیمور ماورننهر مملکتینی اله کئچیرمک آماچ ایله قوْشون چکیب، خوجند سۇیون‌دان آدلاییب کئچرکن منیم، امیر حاجی برلاسین و امیر بیازید جلاییری‌نین آدیمیزا یارلیق گؤندره‌رک طلب ائتمیش دی کی، حضورونا گلک. امیر حاجی برلاسلا امیر بیازید من‌دن مصلحت ایسته‌دیلر کی، اؤز اۇلوسلاریندان کئچیب خوراسانا گئت‌سینلر، یوْخ‌سا توغلوق تیمور خانین حضورونا یوللان‌سینلار؟ من اوْنلارا بئله یوْل گؤستردیم: توغلوق تیمور خانین حضورونا گئت‌سه‌نیز، ایکی فای‌دا، بیر زیان گؤزلنیلیر، خوراسان طرفه کئچیب گئتمیین ایسه ایکی زیان، بیر فای‌داسی واردیر. اوْنلار منیم مصلحتیمه اهمیت وئرمه‌یه‌رک اؤز یوردلارینین ایچین‌دن کئچیب خوراسان طرفه یوللان‌دیلار. من ده چاش-باش قالدیم، بیلمدیم خوراسانا گئتسم یاخشی‌دیر، یوْخ‌سا توغلوق تیمور خانین یانینا. ایکی فیکیر آراسیندا قالدیم. دۇرومی بئله گؤرن‌ده پیریمه مکتوب گؤندریب اوْندان مصلحت ایستدیم. اوْ، بۇ مضمون‌دا جواب یازیب منه یوْللادی:
"دؤردونجو خلیفه هزرتی علی ابن ابو طالب‌دن (اوْنا تانرینین کره‌می و مرهمتی اوْلسون) بیر آدام سوروشوب کی، گؤیلر کامان، یئر اۆزو کامان کیریشی، اوْلایلار، بلالار، موسیبتلر اوْخ، اینسانلار دا همین یای-اوْخا هدف اوْلسالار، اوْخو آتان ایسه الله-تاله اوْلسا (اوْنون قودرتی داها دا اۇلو اوْلسون) آداملار هانسی طرفه قاچمالی‌دیر؟ خلیفه جواب وئریر کی، آداملار تانرینین قنشرینه قاچمالی‌دیر. بۇنا اوْخشار اوْلاراق سن ده توغلوق تیمور خانین قارشی‌سینا یوروش ائله و بۇ یای-اوْخونو چکیب الین‌دن آل". بۇ جواب منه چاتان کیمی کؤنلوم قاناد آچدی و توغلوق تیمور خانین قاباغینا گئتمک قرارینا گلدیم. ... |
| امیر تیمورون وصیّتلری اثرین‌دن، صحیفه ۱۱. |
تیمور گنج یاشلاریندا اوْلارکن دوغو تورکیستاندا حؤکم سورن ایلی موغوللارینین حؤکمداری توغلوق تیمورون ۱۳۶۰-جی ایلده ماورننهره گلدیی دؤورلرده بۇرادا اوْلان بعضی بیلرین بؤلگه‌نی ترک ائتمه‌سینه باخمایاراق اؤزو گئتممیش و توغلوق تیمورا تابع اوْلدوغونو بیلدیرمیش‌دی. قارشیلیغیندا ایسه آتالارینین مولکو اوْلان کئش شهری و اطرافی اوْنا وئریلمیش‌دی.
توغلوق تیمور ماورننهرین ایداره‌سینی اوْغلو ایلیاس خوجایا وئرمیش ، تیمورو دا اوْنون خیدمتینه تعیین ائتمیش دی. ایلیاس خوجانین یانین‌داکی امیرلرین پیس رفتارینا گؤره تیمور امیر قازاغانین نوه‌سی امیر هوسئی‌نین یانینا گئت‌دی. بیرلیکده خوراسانا قاچارکن تورکمنلر طرفیندن توتول‌دولار و ماهان‌دا ۶۰ گۆن زین‌دان‌دا قالدیق‌دان سوْنرا آزادلیغا چیخیب ، سنجری قبیله‌سینین باشچی‌سی موبارکشاه‌دان کؤمک گؤردوک‌دن سوْنرا
یارالاری ساغالدیق‌دان سوْنرا تیمور حسین‌له بیرلیکده یئنی‌دن ماورننهره گله‌رک تیرمیز، بلخ و کئش شهرلرینی ایلیاس خوجانین آداملارینین الین‌دن آلیب اؤزونو ده مغلوب ائتدیک‌دن سوْنرا قورولتای توْپلاییب تووا خانین نوه‌لریندن قابیلشاه اوْغلانی خان اعلان ائتدیلر. تیمور حسین‌له بیرلیکده اۇزون چکن موباریزه‌دن سوْنرا ماورننهره حاکم اوْلدولار. بۇ ایکی دوْست آراسیندا هوسئی‌نین باجی‌سی اۇلجای تورکان آغانین تیمورلا ائولنمه‌سی سببین‌دن قوهوملوق علاقه‌لری ده یارانمیشدی. امیر حسین عادیل خانین آدینا حرکت ائدیردی. تیمور دا بۇنا قارشی‌لیق اوْلاراق چینگیزلیلر نسلیندن سویورقاتمیش خانی تاختا چیخاراراق امیر هوسئی‌نین اۆستونه گئت‌دی. ۱۳۷۰-جی ایلده بلخ شهرینده موهاری‌سه‌یه آلینان امیر حسین توتول‌دو و خوتاللان حاکمی امیر کئیخوسرووون قارداشینی اؤلدوردویونه گؤره اؤلدورول‌دو.
اؤزبک خانین سویون‌دان اوْلان و خان‌زاده لقبی ایله تانینان سویون بئک خانیملا تیمورون بؤیوک اوْغلو جهانگیر میرزا‌نین ائولندیریلمه‌سی قرارلاشدیریل‌دی.
۱۳۷۹-جو ایلده خارزم مسئله‌سی یئنی‌دن آلوولان‌دی. خارزم حاکمی یوسیف صوفی تیمورون شرق‌ده مشغول اوْلماغین‌دان یارارلانماق ایستمیش، بوخارا و اطرافینا عسگر گؤندرمیش‌دی. امیر تیمور ائلچی گؤندرسه ده یوسیف صوفی بۇ ائلچینی توتدورموش‌دو. بۇندان سوْنرا تیمور هۆجوم ائده‌رک یوسیف سوفینی اۆچ آی محاصره‌ده ساخلادی. یوسیف صوفی‌نین خستلنیب اؤلمه‌سی نتیجه‌سینده یئرینه سولئیمان صوفی‌نین کئچمه‌سیندن سوْنرا راضی‌لیق الده اوْلون‌دو و یوروش باشا چاتدی. بئله‌لیک‌له خارزم بؤلگه‌سی تیموریلر دؤولتینه تابع اوْلدو، اما بیر مدت سوْنرا توختامیشین ائتکیسی ایله صوفی عائله‌سی یئنی‌دن تیمورا قارشی چیخدی. صوفی عائله‌سینین ده منسوب اوْلدوغو کونقورات بوْیو خارزمده حاکم‌دی. بۇ بوی آلتین اوردویا یاخین‌لیغی ایله سئچیلیردی. قیزیل اوْردا خانی توختامیشین آناسی دا بۇ بوی‌دان‌دی. بۇ بویا منسوب اوْلان امیرلرین آلتین اوردودا نفوذو بؤیوک‌دو. حتی علی بی کونقورات توختامیشین باش بیی ایدی. تیمور ۱۳۷۱-۱۳۷۹-جو ایللرده خارزمه ائتدیی دؤرد یوروش‌له بۇ بؤلگه‌نی تیموریلر دؤولتینه تابع ائتسه ده، صوفی عائله‌سینی و کونقوراتلاری تام شکیل‌ده تابع ائتدیینی دئمک دۇغرو اوْلمازدی. کونقوراتلار توختامیش خان آلتین اوردو دؤولتینی دیرچلتدیک‌دن سوْنرا اوْنا مئیل ائتدیلر و تیمور ۱۳۸۸-جی ایلده یئنی‌دن خارزمه یوروش ائده‌رک بۇ دفعه تام اوْلاراق خارزمی داغیت‌دی و اؤزونه تابع ائتدی.
امیر تیمورون خوراسانا یوروشو
[دَییشدیر]
| خوراسان مملکتی الیمیزه کئچن‌دن سوْنرا امیرلریم تکلیف ائل‌دیلر کی، آدلاری چکیلن اۆچ مملکته قوْشون گؤن‌ده‌رک. من دئدیم کی، اگر قوْشونون اؤزو تکباشینا بۇ ایشین عهده سیندن گله بیلمه‌سه، نئجه اوْلسون؟ اوْندا اؤزومون اوْرا گئتمییم لازیم گله‌جک‌دی. منیم واجیب سایدیغیم اؤزگه ایشلر چوْخ ایدی. مصلحتیم بئله اوْلدو کی، همین دیارلارین حاکملرینی اؤز طرفیمه چکمک اۆچون اوْنلارا بۇ مضمون‌دا مکتوب یوللاییم: "اگر منه قوشول‌سانیز، خلاص اوْلاجاقسینیز، منه قارشی چیخ‌سانیز، یئنی‌لجکسینیز. یئنی‌لجیینیز تق‌دیرده گؤزلرینیز چوْخ شئیلر گؤره‌جک". بۇ تدبیر تالئییم‌له دۆز گتیردی. فرمانیم حؤکمدارلار ا یئتیشن کیمی ایتاتکار باشلارینی تابع‌چی‌لیک مقامینا قوْیدولار. |
| امیر تیمورون وصیّتلری اثرین‌دن، صحیفه ۵۹-۶۰. |
تیمور خارزم مسئله‌سی حل اوْلوندوق‌دان سوْنرا هۆجوم ایستیقامتینی پارچالانمیش دۇروم‌ده اوْلان ایرانا چئویردی. اوْ دؤورده آمودریا چایین‌دان غربه دۇغرو بۇ دؤولتلر مؤوجوددو. مرکزی هرات اوْلماقلا خوراساندا کئرتلر (۱۲۴۵-۱۳۸۳)؛ مرکزی سبزوار اوْلماقلا خوراسانین غربینده سربدارلیلار؛ مرکزی گورگان اوْلماقلا آستراباد؛ بستام، دامغان و سیمناندا توغا تیمورلولار؛ مرکزی شیراز اوْلماقلا فارس اوستانی و کیرمان اوستانی اطرافیندا موزففریلر (۱۲۹۴-۱۳۹۳)؛ مرکزی بغداد اوْلماقلا عرب عیراقی، اجم عیراقی و آذربایجان بؤلگه‌لرینده ایسه جلایر سولطانلیغی دؤولتی حؤکمران‌لیق ائدیردی. تیمور کئرت دؤولتین‌دن باشلایاراق بۆتون بۇ بؤلگه‌لری تیموریلر دؤولتینه بیرلشدیردی.
تیمور ۱۳۸۰-جی ایلده کئرتلرین حاکمیّتینده اوْلان هراتی اله کئچیردی. داها سوْنرا خوراسانین غربینه ایر‌لی‌له‌یه‌رک سربدارلیلارین مرکزی اوْلان سبزواری توتدو. ۱۳۸۱-جی ایلده ایسه امیر ولی‌نین حاکمیّتی آلتیندا اوْلان توغا تیمورلولارین اۆستونه هۆجوم ائتدی و ایسفرایئنی اله کئچیره‌رک آسترابادا قدر ایر‌لی‌له‌دی. تیمور گئری چکیلدیک‌دن سوْنرا امیر ولی یئنی‌دن اؤلکه‌سینه حاکم اوْلدو، اما ۱۳۸۴-جو ایلده تیمورون اوْردوسو یئنی‌دن گلدیک‌دن سوْنرا آذربایجان ایستیقامتینده قاچ‌دی و اؤلکه‌سینین توْرپاقلاری تماماً تیموریلر دؤولتی‌نین ترکیبینه قاتیل‌دی.
امیر تیمورون اۆچ ایللیک یوروشو
[دَییشدیر]
| ...ایصفاهانی ضبط ائلدیم. ایصفاهان اهالی‌سینه ائهتیرام گؤستریب، ایصفاهان قالاسینی اوْنلارین اؤز ایختیارینا بوراخدیم. اوْنلار ایسه عۆصیان قال‌دیراراق تعیین ائلدییم دارغانی اؤلدوردولر و اۆچ عسگری‌می نیزه‌دن کئچیردیلر. من ده ایصفاهان اهالی‌سینی بیر اۇجدان قیرماق حاقیندا بویروق وئردیم. |
| امیر تیمورون وصیّتلری اثرین‌دن، صحیفه ۶۲. |
تیمور خوراسان یوروشو مدتینده ایرانین دۇرومی ایله داها یاخین‌دان تانیش اوْلدوق‌دان سوْنرا ۱۳۸۶-جی ایلده بورانی تماماً اله کئچیرمیی قرارلاش‌دیراراق سمرقنددن حرکته باشلادی. هجج زیارتینه گئدن کاروانلارا هۆجوم ائتدیینی بهانه ائده‌رک لوریستان اوستانی حاکمی ملیک ایززددین و اوْغوللارینی اله کئچیریب سمرقنده گؤندردی. یایی تبریزده کئچیرن تیمور سوْنرا قزاوات آماچ ایله گورجولر اۆزرینه هۆجوما کئچدی. سۆرمه‌لی و قارس قالالارینی توتاراق داغیت‌دی. ناخجیوان و قارس اطرافینی نظارته آلدیق‌دان سوْنرا ایسه تفلیسه داخیل اوْلدو. تیمور گورجوستانا ائتدیی هۆجوم زامانی موسلمان اوْلان گورجولره توخونمامیش و حرکتلرینه گؤره اوْنلاری موکافاتلاندیرمیش‌دی. بونو نظره آلاراق گورجوستانا قزاوات آماچ ایله گلمه‌سینده صمیمی اوْلدوغونو دۆشونمک اوْلار. تیمور تفلیسی اله کئچیردیک‌دن سوْنرا شیروان اطرافی اراضیلری ده اؤزونه تابع ائدیب قیشی کئچیرمک اۆچون قاراباغا گئت‌دی. تیمور ۱۳۸۷-جی ایلده ایصفاهانا داخیل اوْلدو. ایصفاهان‌دا اوّلجه شهرین اؤ‌نملی شخصلری، سیدلر، عالیملر تیمورو قارشیلاماغا چیخدی و شهره آمان وئریلمه‌سی قارشیلیغیندا مال وئریلمه‌سی رازیلاشدیریل‌دی. مالی آلماق اۆچون شهره داخیل اوْلان عسگرلره بیر قروپ آدام هۆجوم ائل‌دی و هامی‌سینی اؤلدوردولر. ایصفاهان‌لیلارین عۆصیان قالدیرماسی سببین‌دن تیمور گئری دؤن‌دو و عۆصیان یاتیریل‌دی. شیرازین تام اوْلاراق آلینماسی ایسه محمد موزففر و اوْغوللارینین اؤلدورولمه‌سیندن سوْنرا شیرازین امیرزاده عمر شئیخه سویورقال کیمی وئریلمه‌سی ایله باشا چاتدی.
امیر تیمورون دشت-i قیپچاق اۆزرینه یوروشو
[دَییشدیر]
تیمور خارزمه یوروش ائدرکن اوْنون یوْخ‌لوغونو فورصت بیلن موغوللار ماورننهره هۆجوم ائده‌رک قارت ائتمه‌یه باشلامیش‌دیلار. امیر تیمور ۱۳۷۵-جی ایلین سوْنون‌دا دوغلات امیری کمردین اۆستونه هۆجوما کئچدی، اما قیش چَتین کئچدیین‌دن سمرقنده گئری دؤن‌دو. ۱۳۷۷-جی ایلده یئنی‌دن هۆجوما باشلادی و موغول امیری مغلوب اوْلاراق قاچ‌دی.
چنگیزخانین اوْغلو جوچی خانین سویون‌دان گلن توختامیشین آتاسی آغ اوْردا حؤکمداری اۇروس خان طرفیندن اؤلدورولدوک‌دن سوْنرا توختامیش ۱۳۷۶-جی ایلده سمرقنده گله‌رک تیمورا سیغینمیش‌دی. تیموردان دستک آلدیق‌دان سوْنرا توختامیش ۱۳۷۷-جی ایلدن باشلایاراق شرقی دشت-i قیپچاغا ییلن‌دی و ۱۳۸۰-جی ایلده آلتین اوردو دؤولتینده حاکمیّتی اله کئچیردی. بۇ مؤقعیه یوکسلدیک‌دن سوْنرا تیمورون اوْنا ائتدیی کؤمکلری اۇنوت‌دو و اوْنو کیچیک حساب ائتمه‌یه باشلادی.
اۇغور قازاندیق‌دان سوْنرا آلتین اوردو دؤولتینی کئچمیش سرحدلرینه چات‌دیرماق اۆچون تیموردان خارزمی گئری ایسته‌دی. بۇ ایستک امیر تیمورلا موناسیبتلری‌نین گرگینلشمه‌سینه سبب اوْلدو. توختامیش ۱۳۸۶-جی ایلده قارت آماچ ایله امیر تیمورون حاکمیّتی آلتیندا اوْلان آذربایجانا هۆجوم ائتمک‌دن چکینمه‌دی و همین ایل امیر تیمورون یوروش‌ده اوْلماسیندان ایستیفاده ائده‌رک اوْنون اوْغلو عمر شئیخی مغلوب ائدیب ماورننهری قارت ائتدی.
تیمور توختامیشین اۆستونه هۆجوم ائتمزدن اوّل خارزم ایستیقامتینه ایر‌لی‌له‌دی. ۱۳۸۸-جی ایلده بئشینجی دفعه خارزمه داخیل اوْلان امیر تیمور توختامیشین ان اؤ‌نملی دستک‌چیلریندن اوْلان کونقوراتلارا آغیر ضربه وۇردو و اؤ‌نملی بیر موخالیفینی یوْخ ائتدی. اوْ، کؤهنه اورگنج شهرینی اله کئچیردی و اهالی‌سینی سمرقنده کؤچوردو. کؤهنه اورگنجی داغیت‌دی و یئرینه آرپا اکیلمه‌سی گؤستریشینی وئردی.
۱۳۹۰-جی ایلده تیمور دشت-i قیپچاق اۆزرینه ایر‌لی‌له‌مک اۆچون سمرقنددن یوروشه باشلادی. اوترار یاخینلیغین‌داکی قارااسمان بؤلگه‌سینه چاتان‌دا توختامیشین ائلچیلری گلدی. بۇ گؤروش‌ده ائلچیلر توختامیشین عذر ایستدیینی چاتدیردیلار. تیمور ایسه جوابیندا توختامیش‌دان خوش داورانیش گؤرمدیینی و اوْنا گوونمدیینی بیلدیردی. تیمور تهلوکه‌سیزلیک آماچ ایله ائلچیلری توتدوردوق‌دان سوْنرا ۲۲ فوریه ۱۳۹۱-جی ایلده حرکته باشلادی. اوْ، بؤیوک مسافه قت ائده‌رک ۲۰ ژۇئن ۱۳۹۱-جی ایلده توختامیشین اوْردوسو ایله قارشیلاشمیش‌دی. بۇ مدت عرضینده اوْردوسون‌دا باش قالدیران جدی آجلیق و سوسوزلوق پروبلملری‌نین ده عهده سیندن گلمیش‌دی. تیمور اوْردوسونو قدیمی اوْلاراق اۆچ یئره بؤلمک عوضینه یئددی یئره بؤلموش‌دو. آغیر کئچن دؤیوش‌دن سوْنرا تیمور غالیب گلمیش، توختامیش ایسه قاچماغی باجارمیش‌دی. توختامیشین امیر تیمورو اوْردوسو ایله بیرلیکده دشت-i قیپچاغین درین‌لیکلرینه دۇغرو چکیب محو ائتمک پلانی باش توتمامیش‌دی.
امیر تیمورون بئش ایللیک یوروشو
[دَییشدیر]دشت-i قیپچاق یوروشو مدتینده ایران‌داکی بعضی یئرلی حاکملر تیمورون یوخلوغون‌دان ایستیفاده ائده‌رک اوْنا قارشی چیخدیلار. امیر تیمور آداملارینی اوْرا گؤندره‌رک عسگر ییغمالارینی و دؤیوشه هازیرلاشماقلارینی ایسته‌دی. اؤزو ایسه ۱۳۹۲-جی ایلین ژۇئن آیین‌دا بوخارایا گلدی. بورادان آمودریا چایینی کئچه‌رک مازندران اوستانیا ایر‌لی‌له‌دی و بورانین قارشی چیخان حاکملرینی تابع ائتدی. بورادان گونئی ایرانا، فارس اوستانی بؤلگه‌سینه ایر‌لی‌له‌یه‌رک موزففریلرین اۆستونه هۆجوم ائتدی. شاه منسور تیمورون حاکمیّتینی تانیمایاراق شیرازا چکیل‌دی. امیر تیمور ۱۳۹۳-جو ایلین مارس آیین‌دا اوْرا هۆجوما کئچدی. شاه منسور آغیر شکیل‌ده مغلوبیته اۇغرادی و اله کئچیریلیب بۆتون خانه‌دان عضولری ایله بیرلیکده اؤلدورول‌دو. بۇ سبب‌دن تیمور اوّلجه بغدادا ایر‌لی‌له‌دی. باغ‌دادی اله کئچیردیک‌دن سوْنرا ارزینجان امیری، قاراقویون‌لو و آغقویون‌لو بیلری و سیواس-کایسئری بؤلگه‌سینین حاکمی قاضی برهان‌الدینه ائلچیلر گؤندره‌رک تابع اوْلمالارینی بیلدیردی. عئینی زاماندا مملوک سولطانلیغی (میصر)نه ده ائلچی هئیتی گؤندرمیش‌دی. آنجاق ائلچیلرین جوابینی گؤزلمه‌دن ایرلیلمیینه داوام ائده‌رک موصول، ماردین و دیاربکیری ضبط ائده‌رک وان گؤلونون شیمالین‌داکی آلاداغا گلمیش‌دی. بۇرادا اوْلارکن ارزینجان امیری تاهارتئن یانینا گله‌رک تابع اوْلدوغونو بیلدیرمیش‌دی. مملوک سلطانی ایسه تیمورون ائلچی هئیتینی اؤلدورموش‌دو. امیر تیمور بۇ سبب‌دن سوریه ایستیقامتینده ایر‌لی‌له‌مک قرارینی قبول ائتدی، اما قاضی برهان‌الدینین سیلری نتیجه‌سینده ایلدیٛریٛم بایزید، سلطان بئرقوق، توختامیش و قاضی برهان‌الدین آراسیندا اتفاق قۇرولموش‌دو. ارزروما قدر ایرلیلین تیمور جنوب‌دان مملوک سولطانلیغی (میصر)، شیمال‌دان ایسه توختامیشین قوه‌لری آراسیندا قالاجاغینی دۆشونه‌رک گئری دؤنوب توختامیشین اۆزرینه هۆجوما باشلادی.
گئری دؤنرکن ایلک اوْلاراق گورجوستانین فتح اوْلونماسی ایله مشغول اوْلدو. بۇنون سببی ایسه کرال باقراتین تیمورا باغلی‌لیق‌دان ایمتیناع ائدیب عۆصیان ائتمه‌سی ایدی. باقراتین خیانتین‌دن سوْنرا امیر تیمور تفلیسه داخیل اوْلاراق اوْرانی قارت ائتدی و بۆتون کارت‌لی ایله کاخئتییا آراسینداکی بؤلگه‌نی داغیت‌دی. کریستیان دین خادیملری و عابیده‌لرینه هۆجوم ائدیل‌دی. قیرغین و قارت اۆست کارت‌لی‌نین بۆتون وادیلرینده حیاتا کئچیریل‌دی.
۱۳۹۱-جی ایلده قوندوزجا دؤیوشون‌ده مغلوب اوْلماسینا باخمایاراق دشت-i قیپچاقداکی گۆجونو قورویان توختامیش مملوک سلطانی بئرقوقا ائلچیلر گؤندره‌رک تیمورا قارشی اوْنونلا اتفاق قۇرموش‌دو. قیساس آلماق اۆچون امیر تیمور ماردین و دیاربکیرده اوْلدوغو واخت هۆجوم ائده‌رک دربنددن کئچمیش و شیروانی تالان ائلمیش‌دی. تیمور توختامیشی مغلوب ائتسه ده اوْنو اله کئچیره بیلمه‌دی. توختامیشین یئنی‌دن قوه توْپلایاراق اوْنا قارشی گلمه‌سینین قارشی‌سینی آلماق اۆچون دنئپر چایی ایستیقامتینده ایر‌لی‌له‌یه‌رک توختامیشا دستک اوْلان قبیله‌لری قارت ائتمیش ، اوْنلاری بالکان یاریماداسینا سورگون ائتمیش دی. تیمور ایرلیلمه‌یه داوام ائده‌رک هشترخان و سارای برکهنی جدی مقاومت‌له قارشیلاشمادان اله کئچیرمیشدی. بۇ یوروش‌له آلتین اوردو دؤولتینه بؤیوک ضربه وۇران تیمور قیزیل اوْردانین بۆتون گۆجونو دئمک اوْلار کی، یوْخ ائتمیش دی.
امیر تیمورون هیندوستان یوروشو
[دَییشدیر]
تیمور ۱۳۹۸-جی ایلین مارس آیین‌دا هیندوستان یوروشونه باشلادی. بۇ یوروشون ظاهری سببی کافیرلرله جیهاد اوْلاراق گؤستریل‌سه ده، دهلی یاخینلاریندا ۲-جی محمود خانین اوْردوسو ایله قارشیلاشان امیر تیمور دهلی سلطانینین اوْردوسونو آغیر مغلوبیته اۇغرات‌دی. ۲-جی محمود خان قاچماقلا خلاص اوْلدو. تیمورون اوْردوسو دهلییه داخیل اوْلدو و شهر قارت اوْلون‌دو. امیر تیمورون الینه کئچن قنیمتین میقداری اوْ قدر چوْخ ایدی کی،
صنعتکار، معمار و رسّاملار اثرلرینی تیموریلر دؤولتی‌نین باشکندیندا مئیدانا گتیرمه‌سی اۆچون سمرقنده گتیریل‌دی. بۇنلار آراسیندا دیوارچیلار، داشیونانلار یوروشون اۇغورلا تاماملانماسینا گؤره سمرقندده تیکی‌له‌جک اوْلان کبیر مسجی‌دی‌نین اینشا اوْلونماسیندا ایشله‌مک اۆچون تیمورون کومان‌دانلاری آراسیندا بؤلوشدورولدو. بۇ عابیده نین اینشا اوْلونماسیندا ایستیفاده اوْلونماسی اۆچون ناخیشلارلا بزدیلمیش داشلار و هیندو مبدلرین‌ده‌کی اشیالار سمرقنده داشین‌دی.
تیمور آتشپرست هیندولاری گنگ چایینا کیمی تعقیب ائتدی. آتشپرستلر قانق چایی ساحلینده اؤلدورولدوک‌دن سوْنرا چایین قیرمیزی رنگ‌ده آخدیغی روایت اوْلونور.
امیر تیمورون یئددی ایللیک یوروشو
[دَییشدیر]تیمورون ۱۳۹۹-جو ایلده یئنی‌دن غرب ایستیقامتینده یوروشه باشلاماسینین سببی آذربایجان طرف‌دن، خصوصاً ده میران شاهیلا باغلی خوش اوْلمایان خبرلرین گلمه‌سی ایدی. خوراسان حاکمی اوْلدوق‌دان سوْنرا ۱۳۹۳-جو ایلده هولاکوخانین تاختینا تعیین اوْلونان، آذربایجان و اطراف اراضیلرین هاکیملیینه گتیریلن میرانشاه هیندوستان یوروشون‌ده ایشتیراک ائتممیش‌دی. تیمورا ایسه ایران و آذربایجان‌دا حاکمیّت بوْش‌لوغو و دؤولتین مالینین ساغا-سوْلا خرجلنمه‌سی خبرلری چاتمیش‌دی و اۆسته‌لیک گؤرکم‌لی تاریخچی رشیدالدین فضل الله همدانلیین توربه‌سینی اۇچوراراق اوْنون سۆموکلرینی یهودی قبریستانلیغیندا باسدیرتمیش‌دی
بۇ سبب‌دن تیمور هیندوستان یوروشون‌دن دؤرد آیدیر کی، گئری دؤنمه‌سینه باخمایاراق یئنی بیر یوروشه باشلادی. یئددی ایللیک یوروش اوْلاراق آدلاندیریل‌سا دا بۇ یوروش بئش ایل داوام ائتمیش دی و امیر تیمورون ان اۇزون مدت داوام ائدن یوروشو ایدی. تیمور ۱۳۹۹-۱۴۰۰-جو ایلین قیشینی قاراباغدا کئچیردی. سوْنرا آذربایجان، گورجوستان و عیراق‌دا نظارتی مؤهکملتدیک‌دن سوْنرا بینگؤله گلدی. بۇندان سوْنرا تیمورون اؤنون‌ده سوریه و آنادولونو اله کئچیرمک اۆچون مانعه قالمامیش‌دی.
سیواسین امیر تیمور طرفیندن فتح اوْلونماسی
[دَییشدیر]تیمورلا ایلدیٛریٛم بایزید آراسینداکی باش‌لیجا پروبلملردن بیری ارزینجان حاکمی تاهارتئن مسئله‌سی ایدی. تاهارتئن تیمورون داها اوّلکی یوروشون‌ده اوْنون حاکمیّتینی تانیمیش‌دی. ایلدیٛریٛم بایزید ۱۳۹۹-جو ایلده باشدا مالاتیا اوْلماقلا کاهتئ، دیوریغی و دارئندئ قالالارینی توْرپاقلارینا داخیل ائلمیش‌دی. بئله‌لیک‌له فرات چایینا قدر اوْلان توْرپاقلار عثمانلی ایمپیراتورلوغولارین الینه کئچمیش‌دی. آنادولوداکی سیاسی بیرلیین تامین اوْلونماسی اۆچون نؤوبه فرات چایین‌دان غرب‌ده یئرلشن هارپوت، دیاربکیر، ارزینجان و ارزروما گلمیش‌دی. ایلدیٛریٛم بایزید ارزینجان امیرینه اوْنا تابع اوْلماسینی بیلدیرمیش‌دی. تاهارتئن ایلدیٛریٛم بایزیده وئرگی وئرمیی قبول ائتمیش ، اما کئماهی عثمانلی ایمپیراتورلوغولارا وئرمیجیینی دئمیش‌دی. بۇنون ایسه ساده‌جه واختی اۇزاتماق اۆچون ائدیل‌دیی معلوم‌دور. تاهارتئن حاکمیّتینی تانیدیغی تیمورا ایلدیٛریٛم بایزیدین ایستکلرینی بیلدیرمیش و اوْنو شیکایت ائتمیش دی.
تاهارتئن اوْنون قبولونا گلدیک‌دن ۲ گۆن سوْنرا تیمور سیواس شهرینه گلدی. امیر تیمورون اوْردوسونا آغقویون‌لو بیی قارا یولوق عوثمان بی و تاهارتئن باشچی‌لیق ائدیردی. سیواس شهری یۆکسک قالا دیوارلاری ایله ایحاطه اوْلونموش‌دو. جنوب طرف‌دن سۇ خندیی واردی. قالانی بۇ طرف‌دن آشماق مۆمکون اوْلماسا دا، غرب طرف بۇ ایش اۆچون اۇیغون حساب ائدیلمیش و محاصره باشلامیش‌دی. شهرین آلتینا تونئل قازیلمیش و شهر اهالی‌سی بۇندان گئج خبر توتموش‌دو. عثمانلی ایمپیراتورلوغو تاریخچی‌سی ابن کمال یازیر کی، تیمورون عسگرلری هئچ دایانمادان، سانکی هئچ یئییب-ایچمه‌دن سحردن آخشاما قدر ایشلییردی. تونئل قازماق نتیجه وئرمیش و شهرده‌کیلر مقاومتین معناسیز اوْلدوغونو گؤردوک‌دن سوْنرا قالابیی مصطفی شهری تحویل وئرمه‌یه مجبور اوْلموش‌دو. تیمور سیواسی قان تؤکمه‌دن آلاجاغینا سؤز وئرمیش‌دی. سیواس آلینان‌دان سوْنرا ۳-۴ مین ائرمنینی قازدیردیغی بؤیوک چوخورا باسدیریر و سؤزونو توتدوغونو، قان تؤکمدیینی بیلدیریر. جوزام خسته‌لییی تورکوستاندا معلوم اوْلمادیغین‌دان تیمورون گؤستریشی ایله نوخوشلوق عسگرلرینه یولوخماسین دئیه جوزام خسته‌لری اؤلدورولموش‌دو. سیواسی قورویان ایلدیٛریٛم بایزیدین اوْغلو بیر نئچه گۆن قوروندوق‌دان سوْنرا اؤلدورول‌دو.
تیمور سیواسی اله کئچیردیک‌دن سوْنرا چوْخ ایرلیلمه‌دی و سوریه ایستیقامتینه یؤنل‌دی. سیواسی توتماسینا باخمایاراق مالاتیا هله ده عثمانلی ایمپیراتورلوغولارین نظارتینده ایدی. اؤزون‌دن گئری‌ده نظارتینده اوْلمایان یئر ساخلاماق ایستمدیین‌دن گئری دؤنه‌رک مالاتیانی آلمیش،
تیمورلا ایلدیٛریٛم بایزید آراسینداکی موباریزه‌ده سیواسین آلینماسی اؤ‌نملی بیر مرحله‌دیر. بئله‌لیک‌له امیر تیمور ایلک دفعه عثمانلی ایمپیراتورلوغولارا تابع اوْلان بیر بؤلگه‌نی اله کئچیرمیشدی. سیواسین ضبط اوْلونماسی خبری ایلدیٛریٛم بایزیده چاتدیق‌دان سوْنرا اوْ، کونستانتینوپولون محاصره‌سینی دایاندیریب آنادولویا کئچدی. ایلدیریم بیازیدین امیر تیمورون آنادولویا دۇغرو ایرلیلیجیینی دوشونموش اوْلدوغونو گومان ائتمک اوْلار. بئله کی، ایلدیٛریٛم بایزید قئیصریه (شهر)یه گله‌رک بۇرادا تیمورو گؤزلمه‌یه باشلامیش‌دی.
مملوکلرله دؤیوش
[دَییشدیر]
تیمور سیواسی اله کئچیردیک‌دن سوْنرا جنوبا، مملوک سولطانلیغی (میصر) اۆزرینه ایرلیلمه‌یه باشلادی. امیر تیمور مملوک سلطانی بئرقوقون اؤلومون‌دن سوْنرا مملوک سولطانلیغی (میصر)نده داخیلی دۇرومین قاریشیق اوْلدوغون‌دان خبرداردی و ایلدیٛریٛم بایزیدله قارشیلاشمازدان اوّل بۇ دۇروم‌دن فایدالانماق ایستییردی. تیمور بغدادی فتح ائتدیی زامان سلطان بئرقوقا گؤندردیی ائلچی اؤلدورولموش‌دو و قارا یوسیف طرفیندن حبس اوْلونان آونیک حاکمی آتلامیش دا قاهیرهیه گؤندریلمیش‌دی. شهرده قارت و قیرغین اوْلدو.
حلب، هما و خومسو بیر-بیری‌نین آردینجا اله کئچیرن تیمور ۱۴۰۱-جی ایلین ژانویه آیین‌دا شاما یاخینلاش‌دی. مملوک اوْردوسو مغلوب اوْلدو. سلطان فرج شهری ترک ائدیب قاهیرهیه قاچ‌دی. ساغ قالانلار ایسه شام قالاسینا سیغین‌دیلار. شام محاصره‌ده اوْلارکن تیمورون یانینا شهره آمان وئرمه‌سی اۆچون بیر هئیت گلدی. ابن خلدون دا بۇ هئیتین ترکیبینده ایدی. امیر تیمور شام، حلب و بغدادی توتدوق‌دان سوْنرا قارا یوسیف و سلطان احمد جلاییر ایلدیٛریٛم بایزیده سیغین‌دی. بۇ ایلدیریم بیازیدله تیمورون موناسیبتلری‌نین داها دا گرگینلشمه‌سینه سبب اوْلدو. امیر تیمورلا ایلدیریم بیازیدین دؤیوش میدانیندا قارشیلاشمازدان اوّل مکتوبلاشدیقلاری معلوم‌دور،
تیمورو عثمانلی ایمپیراتورلوغو ایله دؤیوشمه‌یه تهریک ائدنلر ارزینجان امیری، آغقویون‌لو بیی و باشدا قارامان بی‌لییی اوْلماقلا دیگر آنادولو بی‌لیکلری ایدی. بۇندان باشقا ژنویا، فرانسه، و بیزانس ایمپیراتورلوغو کیمی دؤولتلر ده بۇ توققوشمانین اوْلماسیندا ماراقلی ایدی. کونستانتینوپولون ایلدیٛریٛم بایزید طرفیندن محاصره‌سی زامانی ایمپراتور ۲-جی مانوئل تیمورا تابع اوْلوب خراج وئرجیینی بیلدیرمیش‌دی. بۇندان علاوه تیمور آنادولوداکی تاتار بیرلیکلرینه آدام گؤندره‌رک اوْنلارین دستیینی الده ائتمه‌یه چالیشیردی.
تیمور قاراباغ قیشلاغیندا اوْلارکن گلن عثمانلی ایمپیراتورلوغو ائلچی‌سینه عثمانلیلار همیشه فیرنگلرله قضاء دؤیوشلری ائتدیین‌دن اوْنلارلا دؤیوشمک فیرنگلرین قوه‌لری‌نین آرتماسینا سبب اوْلار و بۇ سبب‌دن روم دیارینا ایر‌لی‌له‌مک طرفداری دئییلم شکلینده جواب وئرمیش‌دی. ایلدیٛریٛم بایزیده خبر گؤندریب شرطلرینی تکرار ائتدی. ایلدیریم بیازید ده تیمورا ائلچی گؤندردی. سیواسدا تیمورون اوْردوسو عثمانلی ایمپیراتورلوغو ائلچیلری‌نین قارشیسیندا رسمی کئچید ائتدی و یئنی‌دن باریش تکلیف اوْلون‌دو. امیر تیمورا ایلدیریم بیازیدین بؤیوک بیر اوْردو ایله اوْنا قارشی ایرلیلدیی خبری چاتدی. تیمورون اؤلومون‌دن سوْنرا قالیبیت‌لی ساواش‌لرله یوکشلیش یاشایان تیموریلر دؤولتی ضعیفلمه‌یه باشلادی. دؤولت‌ده آرا ساواش‌لری و تاخت-تاج چکیشمه‌لری باش قالدیردی. تیمور اؤلمزدن اوّل اوْغلو جهانگیر میرزا‌دن اوْلان نوه‌سی پیر محمدی واریثی اعلان ائتمیش دی. آنجاق اوْنون اؤلومون‌دن سوْنرا دیگر اوْغوللاری و نوه‌لری پیر محمدین حاکمیّتینی تانیمایاراق موباریزه‌یه باشلادیلار. تیمورون نوه‌سی محمد سمرقندده، واریث اعلان اوْلونان پیر محمد و دیگر نوه‌سی ایسگندر ایراندا، میران شاهی بغداد و آذربایجان‌دا، شاهرۇخ ایسه هراتدا حاکمیّته صاحیب چیخدی. بۆتون بۇنلار دؤولتین اوّلکی قودرتینی ایتیرمه‌سینه، مرکزی حاکمیّتین ضعیف‌له‌یه‌رک دؤولتین تنززولونون باشلاماسینا سبب اوْلدو. خوراسانداکی حاکمیّتینی قورویا بیلمیش‌دی. شاهرۇخ دیگر امیرزاده‌لرین نظارتینده اوْلان بؤلگه‌لرین بیر حیصّه سینی یئنی‌دن حاکمیّتینده بیرلش‌دیره بیلمیش‌دی. اوْ، گونئی و اوْرتا ایرانا، اله جه ده آذربایجانا قدر ایر‌لی‌له‌یه‌رک بۇ بؤلگه‌لری حاکمیّتینه تابع ائده بیلمیش‌دی. شاهرۇخون حاکمیّتی ایللرینده دؤولتین تنززولو یاواشلاسا دا بۇ پروسس دایانمادی. تیمورون دؤورونده دؤولته تابع اوْلان گئنیش اراضیلرین بیر قیسمی اوّلکی صاحیبلری‌نین نظارتینه کئچمیش‌دی. عثمانلی ایمپیراتورلوغولارین دستکلدیی جلایر سولطانلیغی بغدادداکی، قاراقویون‌لو و آغقویونلولار ایسه شرقی آنادولوداکی توْرپاقلارینی گئری قازانماق اۇغروندا موباریزه آپاریردی. مملوک سولطانلیغی (میصر)ندن اله کئچیریلن سوریهداکی توْرپاقلار دا ایتیریلمیش‌دی. چاغاتای موغوللاری ایسه هیز‌له گۆج‌لنه‌رک اؤ‌نملی پروبلمه چئوریلمیش‌دی.
شاهرۇخ ۴۲ ایللیک حاکمیّتی مدتینده دؤولتین سوقوطونون قارشی‌سینی آلماغی باجاردی، اما تیموریلر دؤولتی تیمورون دؤورون‌ده‌کی گۆجونه بیر داها چاتا بیلمه‌دی. شاهرۇخ ۱۴۴۷-جی ایلده اؤلدوک‌دن سوْنرا آرا ساواش‌لری و تاخت-تاج چکیشمه‌لری یئنی‌دن باش قالدیردی. لاکین اوْ، سمرقند ویلایتین‌دن چیخا بیلمیر. شئیخلرین فتواسی ایله چاغیریلان دیوان‌دا اوْنو ظالم‌لیق‌دا، عدالت‌سیزلیکده گوناهلاندیریب اؤلوم هؤک‌مو ایله جزالاندیردیلار.
مکه زیارتینه یوْلا دوشن اولوغ بیه چاپار سمرقنده یاخین کندلرین بیرینده یئتیشیر. بیلدیریر کی، خانین یئنی امری اوْلمادان هئچ یئره گئتممه‌لیدیر. چاپاردان سوْنرا بیر نئچه ایل اوّل اولوغ بیین امری ایله آتاسی اعدام ائدیلمیش نقدهلار نسلیندن اوْلان عباس گلیر. اوْ، بیلدیریر کی، اولوغ بی ایسلام ائهکاملاریندان اۇزاقلاشماق‌دا گوناهلان‌دیریلاراق اؤلوم حؤکمونه محکوم ائدیلیب. آبباسین خیدمت‌چیلری اۇلوقبیین ال-قوْلونو باغلایاراق آرخین کنارینا گتیریر، دیز چؤکدورورلر و عباس قیلینجلا وۇردوغو بیر ضربه ایله اولوغ بیی اؤلدورور.
ابو سیدین حاکمیّتی (۱۴۵۱-۱۴۶۹)
[دَییشدیر]
ابو سیدین دؤورونده تیموریلر دؤولتی گئتدیکجه داغیلماغا باشلادی. تیموریلر نفوذ دایره‌سینه داخیل اوْلان غرب توْرپاقلارین‌داکی حاکمیّتینی تماماً ایتیردی. ماورننهره کۆتلوی(توده) شکیل‌ده اؤزبک کؤچلری اوْلدو. هله تیمورون دؤورونده باشلایان اؤزبک کؤچونون ابو سیدین دؤورونده داها دا شیددتلنمه‌سینین تیموریلر دؤولتینده جدی ائتکیسی اوْلدو. اؤزبک‌لرین دؤولت ایداره‌سینده و اوْردودا آرتان نفوذلاری اوْنلارین گله‌جک‌ده سیاسی اۆستونلویو ده اله کئچیرمه‌سینه شرایط یارات‌دی.
قاراقویون‌لو حؤکمداری جهان‌شاهین اوزون‌حسنه مغلوب اوْلماسیندان سوْنرا سوْنرا تیموری ابو سید اؤز موتتفیقی هسنلینی مۆدافیه ائتمک آدی ایله آذربایجان اۆزرینه هۆجوما کئچدی. کئچمیش موتتفیقی شیروانشاهین کمکینه بئل باغلایان ابو سید شیروانا دۇغرو حرکت ائدیر. لاکین شیروانشاه ۱-جی فرروخ یاسار اردبیل حاکمی شیخ حیدرله بیرلیکده اوزون‌حسنین طرفینه کئچیر و ابو سیدین قوْشونلاری تماماً بلوکادایا آلینیر. اوْردودا آجلیق باش‌لانیر. اوزون‌حسن ابو سیدین دانیشیق تکلیفینی قبول ائتمیر و گؤزلنیلمه‌دن هۆجوم ائده‌رک ابو سی‌دی مغلوب ائدیر.
حسین بایقارانین حاکمیّتی (۱۴۶۹-۱۵۰۶)
[دَییشدیر]
تیمورون نوه‌سی بایقارا میرزا‌نین اوْغلو اوْلان سولطان حسین بایقارا، اولوغ بیدن سوْنرا داوام ائدن چاخناشمالاردا یئنه امیر تیمورون نوه‌لریندن اوْلان و هراتدا حاکم‌لیک ائدن ابولقاسیم بابورون یانیندا خیدمت ائتمیش دی. بۇرادا دؤولت ایداره‌سینده تجروبه قازاندی.
هرات امیری بابور ۱۴۵۷-جی ایلده اؤلونجه، بۇرادا دا چکیشمه‌لر باشلادی و سولطان حسین بایقارا هراتدان آیریلاراق مروه کئچدی. بۇرادا بؤلگه‌نین حاکمی مویززوددین سنجرین قیزی ایله ائولن‌دی و اوْندان بؤیوک اوْغلو بدیززامان میرزا دۆنیایا گلدی.
سولطان حسین بایقارا اؤزونه تابع اوْلان آز سای‌لی آداملارلا و اؤزبکلردن شادیبیین کمکی ایله آمودریانین اؤزبوی بؤلگه‌سینده کیچیک بیر بؤلگه‌نین ایداره‌سینی اله کئچیردی. آز سوْنرا شادیبیی کنارلاش‌دیراراق سرحدلرینی گئنیشلت‌دی و باشقا اؤزبک قوه‌لری‌نین کمکی ایله مازندران اوستانیی دا اله کئچیردی. بۇندان سوْنرا هراتا حاکم اوْلان ابو سیدله موباریزه‌یه باشلادی. ۱۴۶۹-جو ایلده ابو سید آغقویون‌لو حؤکمداری اوزون‌حسنه مغلوب اوْلونجا هراتی دا اله کئچیردی.
ایدارئتمه
[دَییشدیر]پیریم زئینددین ابوبکر تایبادی منه یازمیش‌دیر کی، "ابولمنسور تیمور، سلطنت ایشلرینده دؤرد شئیه رعایت ائلیین:
گنشیک و مشورت‌سیز سلطنتی گؤردویو ایشلرین، سؤیلدیی سؤزلرین هامی‌سی یالان اوْلان جاهیل آداما یاراش‌دیرماق اوْلار: اوْنون سؤیلدیی سؤزلر، توتدوغو عمللر باشینا پئشمان‌چی‌لیق و قایغی-قارغاشا سالاجاق. بئله اوْلدوغو حال‌دا، سلطنتی ایداره ائلیرکن ایشینیزی مشورت‌له، مصلحت‌له، تدبیرله یئریدین کی، قایغییا-قارغاشایا قاتلاشمایاسینیز، پئشمان اوْلمایاسینیز. بونو دا بیلمیینیز گرک‌دیر کی، سلطنت ایشلری‌نین بیر قیسمی صبر و هوس ایله حاصیل اوْلورسا، باشقا بیر قیسمی ایسه بیلدیینی بیلمزلییه، گؤردویونو گؤرمزلییه وۇرماقلا باشا گلیر. سؤزون قیساسی، یئرینه یئتیریلمه‌سی ضروری اوْلان تدبیرلری مویینلشدیرن‌دن و دعا وئرن‌دن سوْنرا تکید ائدیلمسن کی، قتین، صبر، هوس‌له، جانساغ‌لیغی، آییق-ساییق‌لیق، احتیاط‌لی‌لیق و شجاعت ایله بۆتون ایشلرینی حیاتا کئچیره بیلسن. وسسالام". |
| امیر تیمورون وصیّتلری اثرین‌دن، صحیفه ۵-۶. |
تیموریلر دؤولتی گۆجونون زیروه‌سینده اوْلدوغو واختلاردا ایرتیشدان و ووْلقادان توتموش فارس خلیجینه قدر، گنگدان دمشقه و آسیا آرخیپئلاقینا قدر اراضیلری ایحاطه ائدیردی. تیمورون و واریثلری‌نین دؤورونده تیموریلر دؤولتی‌نین ایداره اوْلونماسی یاسالارا، تورک تؤره‌سینه، توزویه امیرلره موعاوین تعیین اوْلونوردو. اگر امیر اؤلرسه و یا وظیفه‌سیندن کنارلاش‌دیریلارسا موعاوینلر اوْنون یئرینه کئچردی و اوْنو "امیرلییه نامیزد" آدلان‌دیریردیلار. بۇندان باشقا صدر هر بیر ویلایته و شهره قازی، موفتی، موهتسیب تعیین ائدیر، سیدلره، اۆلمایا و دیگر دین خادیملرینه سویورقال مویینلش‌دیره‌رک اوْنلارا وظیفه وئریردی.
تیمورون دؤورونده هر گۆن دیوانخانادا دورد وزیر اوْلوردو:
- مملکت و رعیت وزیری. اوْ، مملکت‌ده‌کی مؤهوم ایشلری، گۆن‌ده‌لیک داورانیشلاری، رعیتین دۇرومینی، ویلایتلردن گتیریلن محصول، وئرگی-تؤیجو و اوْنلارین بؤلوشدورولمه‌سی، گلیر-خرج، مملکتین آبادلیغی، اهالی‌نین فیراوانلیغینین نه یوْللا نیظاما سالیندیغینی حؤکمدارا بیلدیریردی. یوْلونا قویمالی، عسگرلرین ایشی چتینه دوشمه‌سین دئیه دایم اوْنلاردان خبر توتمالی و اوْنلارین دۇرومی حاقیندا حؤکمدارا معلومات وئرمه‌لی ایدی.
- بۇ وزیر باش‌سیز قالان عائله‌لره، اؤلنلرین آداملارینا و قاچقینلارا چاتاجاق ماللاری، اهالی‌دن ییغیلان زکاتی و باج-خراجی، گلیب-گئدن سؤودگارلاردان آلینان مالی، مملکلتین مال-قاراسینی، ناخیرلارین اؤروشلرینی، یایلاقلارینی، مملکت‌دن ییغیلان گلیرلری امانت اوْلاراق ساخلامالی، یوْخا چیخانلارین و اؤلنلرین مالی-مولکو قالیب‌سا، اوْنو واریثلرینه چاتدیرمالی ایدی.
- بۇ وزیر سلطنتین ایشلرینی آپاران وزیردیر. اوْنون سلطنتین بۆتون ایداره‌لری‌نین گلیر-خرجلریندن، خزینه‌دن صرف اوْلونان خرجلردن، حتی آتخانایا و سارای‌داکی باشقا جانلیلارا صرف اوْلونان خرجلردن آگاه اوْلماسی لازیم‌دی. معلوماتلارین اؤتورولمه‌سینی تامین ائتمک اۆچون امیر تیمورون دؤورونده پوچت منطقه‌لری یارادیلمیش‌دی. هر منطقه‌ده ۲۰۰ آت ساخلانیردی و خرجلری یئرلی اهالی‌نین حسابینا اؤدنیلیردی. اوروپایا هۆجوملار ائدن عثمانلی ایمپیراتورلوغولارا قارشی تیمورلا آوروپا دؤولتلری‌نین اتفاقینین یارانماسی احتیمالی وار ایدی. عثمانلی ایمپیراتورلوغو و مملوک سولطانلیغی (میصر) دؤولتلرینه هۆجوم ائتمک اۆچون آشکار سبب وار ایدی.
بۇنلار هله یوز ایل اوّل اؤزل‌له عثمانلی ایمپیراتورلوغونین کونستانتینوپولو محاصره‌یه آلماسینا گؤره فرانسه-موغول اتفاقینین یارادیلماسی ایستیقامتینده جهدلرینی عکس ائتدیردی.
تیمور ۶-جی کارلین سارایینا ائلچی اوْلاراق سۇلطانیه آرخیئپیسکوپو دومینیکان ژانی
تیمور ۶-جی کارلا ایقتیصادی موناسیبتلرین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینی، بیرده هۆجوم و مۆدافیه اتفاقی تکلیف ائتدی. ۶-جی کارل خبری یالنیز تیمورون اؤلومون‌دن قیسا زامان اؤنجه گؤندره بیل‌دی.
ایسپانیا ایله ده علاقه‌لر اینکیشاف ائتدی. تیمور کاستی‌لییا سارایینا حاجی محمد ال قاضی آدلی چاغاتای‌لی ائلچینی، مکتوب و هدیّه لرله یوللامیش‌دی. گؤندردیی ائلچیلرله پیس داورانیردی، روی قونزالئس ده کلاویخویا ایمپراتورون «اوْغرو و پیس آدام» اوْلدوغونو ایضاح ائدیب چین‌لی سفیرلری ایسپانیا صفیرلرین آرخاسیندا اوْتوزدوردو.
کلاویخونون سمرقنده سفری مارکو پولونون چینه سفرین‌دن یوز ایل سوْنرا چوْخ آز آوروپانلینین گئدیب چاتا بیلدیی کاتای‌دان یئنی خبرلر بیلدیرمه‌یه ایمکان یارات‌دی. کلاویخونون معلوماتلاری، تحریف اوْلونموش اوْلسا بئله، ایمپراتور هونق وونون خلفلری آراسیندا اوْلان تاخت-تاج داواسی حاق‌دادیر. ایسپانیالار چین‌لی صفیرلرین بعضیلری ایله ایلئتیشیم ساخلایا و سمرقندله خانبالیق (پکن) آراسینداکی کاروان یوْللاری باره‌ده معلومات ییغا بیلیردیلر. آوروپالیلارا دۆنیانین ان بؤیوک شهری اوْلان کاتای دؤولتی‌نین باشکندی خانبالیق شهری ایله یاناشی، ساواش گۆجو حاق‌دا معلومات وئریب. اوْ، بیرده سهواً کاتای ایمپراتورونون سهواً کاتولیکلییی قبول ائتدیینی بیلدیریب.
بایرنلی ماجراچی ایوهان شیلبئرگئر ۱۴۰۲-۱۴۰۵-جی ایللرده تیمورا خیدمت ائدیب. بۇندان باشقا سای‌سیز-حساب‌سیز ونیزلی و ژنویالی تاجیرلر بۇ زامان سۇلطانیهده فعّال فعالیّت گؤستریردیلر.
اوْردو قۇرولوشو
[دَییشدیر]تیموریلر دؤولتی‌نین اوْردوسونون ضربه قوه‌سینی آغیر زیرئه‌لی سوواری بیرلیکلری، یونگول زیرئه‌لی آتلی اوْخچولار تشکیل ائدیردی. بۇندان باشقا هیندوستان یوروشو زامانی دؤیوش فیللری ده اله کئچیریلمیش‌دی. مملوک سولطانلیغی (میصر)
اوْردویا دۆشمن قوه‌لری‌نین سایین‌دان وابسته اوْلاراق حؤکمدارین اؤزو، امیرزاده‌لر و امیر ال-اۆمرا باشچی‌لیق ائدیردی. امیر ال-اۆمرا اوْردو تاخیمی ایدی. هونر گؤستریب فرق‌له‌نن شخصلر امیر تیتولو ایله موکافاتلاندیریلیردی. امیر تیتولو اوْن ایکی درجه‌دن عبارت‌دی. بیرینجی درجه‌دن باشلایاراق اوْن ایکینجی درجه‌یه قدر هر درجه‌یه عایید اوْلان امیر اؤزون‌دن یۇخاری درجه‌ده اوْلان امیرین موعاوینی حساب اوْلونوردو. اوْن ایکینجی امیر امیر ال-اۆمرانین، امیر ال-اۆمرا ایسه حؤکمدارین موعاوینی ایدی.
اوْردو یوروش‌ده اوْلارکن اوْنا قوتوال تعیین ائدیردیلر. اوْ، اوْردونون کئشیینی چکیردی. بازار اهلین‌دن وئرگی توْپلاماق دا قوتواللارا حواله اوْلونوردو. اگر اوْردودان کیمین‌سه بیر شئیی اوْغورلانمیش اوْلسا، قوتواللار مسئولیّته جلب اوْلونوردو. تیمورون دؤورونده اوْردویا دؤرد چاپقین‌چی بؤلویو تعیین اوْلونوردو. اوْنلار قوْشونون یان طرفی ایله اوْندان دؤرد فرسنگ مسافه‌ده ایرلیلییر و کئشیک چکیردیلر. اگر قوْشون‌دان بیر نفرین اؤلدورولدویونو، یارالاندیغینی گؤرسه‌لر، اوْنون ایشی‌نی اؤز بویونلارینا گؤتورمه‌لی ایدیلر.
تیموریلر دؤولتی‌نین اوْردوسون‌دا گئجه باسقینلارینی حیاتا کئچیرن دسته‌لر چاپاوول آدلاندیریلیردی. اوْردونون مرکزی قوْل، ساغ جیناهی برنغار، سوْل جیهانی ایسه جرانغار آدلانیردی. اوْردو ایرلیلیرکن اوْندان ایر‌لی‌ده کشفیات بؤلوکلری ایرلیلیردی و اوْنلار قارووول آدلانیردی. کشفیات دسته‌سینین آرخاسینجا گئدن بؤلوک هیراوول آدلانیردی. اوْردونون سوْل جیناهینی قورویان بؤلوک ایسه شیقاوول آدلانیردی. بۇ بؤلگو دۆشمن بیرلیکلری‌نین سایین‌دان وابسته اوْلاراق داها دا مورککبلشه بیلردی. تیمورون دؤورونده تیموریلر دؤولتی‌نین مؤوجود اوْلان اوْردوسونون اۆچده بیری سرحدلری قوروماغا، اۆچده ایکی‌سی ایسه دؤولتین خیدمتینده دایم دایانماغا بورج‌لو ایدی. خصوصاً تیمورون نوه‌سی اولوغ بیین حاکم‌لییی ایللرینده شهر آبادلاشمیش، مۆختلیف دیارلاردان علم آداملاری سمرقنده گلمیش‌دی. اولوغ بی سمرقندده دؤولت ایداره‌سی ایله یاناشی علمی فعالیّت‌له ده مشغول اوْلوردو. اولوغ بی آسترونومی و ریاضیاتلا مشغول اوْلوردو. اوْ، سمرقندده مدره‌سه و رصدخانا تیکدیرمیش‌دی. تیکدیردیی مدره‌سه‌ده اؤزونو اینکیشاف ائتدیرمک اۆچون دؤورون عالیملری‌نین درسلرینده و موذاکیره‌لرینده ایشتیراک ائتمیشدیر. اولوغ بیین اطرافینا دؤورون ان مشهور عالیملری توپلانمیش‌دی. اوْ، قاضی‌زاده رومی و قیاسددین جمشید ال-کاشی کیمی مشهور عالیملرین درسلرینده ایشتیراک ائتمیش دی.
سمرقند مدره‌سه‌سی
[دَییشدیر]
سمرقند مدره‌سه‌سینین تیکینتی‌سینه اولوغ بیین گؤستریشی ایله ۱۴۱۷-جی ایلده باشلانمیش و ۱۴۲۱-جی ایلده تاماملانمیش‌دیر.
بۇ مدره‌سه‌ده‌کی علمی فعالیّتلر حاقیندا قیاسددین جمشید ال-کاشی‌نین مکتوبون‌دان معلوماتلار اؤیرنیلمیش‌دیر. بۇ مکتوب‌ده دؤورون ان یاخشی عالیملری‌نین مدره‌سه‌یه جلب اوْلونماغین‌دان، بۆتون علملر اۆزره درس وئرن مودسسیرلرین مؤوجودلوغون‌دان و ریاضیات‌چیلارین فعالیّتین‌دن بحث اوْلونور. بیرده مدره‌سه‌ده کئچیریلن درسلردن علاوه بۇرادا دؤورون عالیملری‌نین موذاکیره‌لری ده باش تۇتوردو کی، بۇ موذاکیره‌لرده اولوغ بی ده ایشتیراک ائدیردی. رصدخانادان سمرقند مدره‌سه‌سین‌ده‌کی آسترونومی و ریاضیاتلا باغلی آراشدیرمالارین پراکتییایا اۇیقولاما اوْلونماسی اۆچون ایستیفاده اوْلونموش‌دور. رسدخانانین تیکینتی‌سی تاماملاندیق‌دان سوْنرا قیاسددین جمشید اوْنا اداره ائتمیش دی. بۇرادا آپاریلان مۆشاهیده‌لر اوْن ایکی ایل داوام ائتمیش دی. اوّلجه حسابلاما و مۆشاهیده ایشلرینی قیاسددین جمشید ائدیردی. قیاسددین جمشیدین ۱۴۲۹-جو ایلده اؤلمه‌سیندن سوْنرا قاضی‌زاده رومی بۇ ایشی یئرینه یئتیرمه‌یه باشلامیش‌دیر. ۱۴۳۰-جو ایلده قاضی‌زاده رومی ده اؤلدوک‌دن سوْنرا، اوْنون طلبه‌سی اوْلان علی قوش‌چو رصدخانایا اداره ائتمه‌یه باشلامیش‌دیر. اولوغ بی بۇرادا آپاریلان آراشتیرمالاردان سوْنرا مشهور زیجینی تماملایا بیلمیش‌دی. زیج گورکانی و یا زیج جدید سلطان آدی وئریلن بۇ اۇلدوز کاتالوقون‌دان غرب‌ده و شرق‌ده اۇزون ایللر بویونجا ایستیفاده اوْلونموش‌دو.
۱۴۴۹-جو ایلده اولوغ بیین اؤلدورولمه‌سیندن سوْنرا رصدخانا دینی فاناتیکلر طرفیندن داغیدیلمیش‌دیر.
مدنیت
[دَییشدیر]
۱۴. یوز ایلین سوْنلاریندان ۱۶. یوز ایلین اوّللرینه قدر اورتا آسیا و شرقی ایران توْرپاقلاری ایله بیرلیکده افغانیستانی دا ایحاطه ائدن اراضی‌ده تیموریلر صنعتکارلیق باخیمیندان اؤ‌نملی اثرلر مئیدانا گتیرمیش‌دیر. معمارلیق و مینیاتورون اینکیشاف ائده‌رک دَیَر قازاندیغی تیموری صنعتکارلیغی اورتا آسیا، ایران، افغانیستانین و حتی بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغو دؤورونده هیند-ایسلام صنعتکارلیغینین اینکیشاف ائتمه‌سینده روْل اوْینامیش‌دیر. ایسلام صنعتکارلیغی باخیمیندان اؤ‌نملی اثرلرین مئیدانا گتیریلدیی بۇ دؤورده هر نه قدر واحید اۆسلوب‌دان دانیشماق مۆمکون اوْلماسا دا، محل‌لی فرقلی‌لیکلرین بیر سینتزینی گؤرمک مۆمکون‌دور. گؤز اوْخشایان اثرلرین مئیدانا گتیریلدیی یئرلر آراسیندا تیموری صنعتکارلیغینین عۆمومی رۇحونو اؤزون‌ده داشییان، اما اؤزون مخصوص صنعتکارلیق مرکزلری مئیدانا گلمیش‌دیر. بۇ باخیم‌دان سمرقند، هرات و شیراز صنعتکارلیق مرکزلرینه چئوریلمیش‌دیر.
تیموریلر دؤولتی‌نین باشکندی اوْلان سمرقندده اورتا آسیا و ایران‌دان اوْلان صنعتکارلاردان باشقا هیندوستان، آنادولو و سوریهدان کؤچورولموش صنعتکارلار وار مؤوجوددو. ایسپانیا ائلچی‌سی روی قونزالئس ده کلاویخو سمرقندده ۱۵۰ مین صنعتکار عائله‌سی اوْلماسینی سؤیلمیش‌‌دی. تیمورون دؤورونده صنعتکارلیق مرکزینه چئوریلن سمرقندده معمارلیق باخیمیندان اؤ‌نملی اثرلر مئیدانا گتیریلمیش‌دی. تیموری صنعتکارلیغینین ایکینجی پارلاق دؤورو تیمورون اوْغلو شاهرۇخون حاکمیّتی ایللرینه تصادوف ائدیر. شاهرۇخون حاکمیّتی ایللری تیموریلرین مدنی و صنعتکارلیق باخیمیندان ان گۆج‌لو دؤورودور. سلطان شاهروخ و فارس صنعتکارلاری حمایه ائدیردی. شاهرۇخون حاکمیّتی ایللرینده دؤولتین باشکندی هرات شهرینه کؤچورولموش‌دو. بۇ سبب‌دن اینکیشاف ائدن هرات تیموری رئنئسان‌سینین مرکزینه چئوریلمیش‌دی. عئینی زاماندا شاهرۇخون حاکمیّتی ایللرینده اوْغلو اولوغ بیین سمرقندده حاکم اوْلماسی سببین‌دن آبادلیق و قوروجولوق ایشلری اوْرادا دا داوام ائتدیریلمیش‌دی. شاهرۇخ و اولوغ بیین اؤلومون‌دن سوْنرا دۇرغونلوق یاشایان صنعتکارلیق ابو سید و سولطان حسین بایقارانین دؤورونده یئنی‌دن جانلانمیش‌دیر. سلطان حسین بایقارانین اؤلومون‌دن سوْنرا اوْغلو بزیززامانین حاکمیّتی ایللرینده دؤولت تنززوله اۇغراسا دا، تیموریلرین صنعتکارلیق عنعنه‌لری‌نین ائتکیسی بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغو و صفویلر دؤولتینده حیس اوْلونماق‌دادیر.
معمارلیق
[دَییشدیر]تیموری معمارلیغی اؤزون مخصوص جهتلری ایله فرق‌لنیر. اورتا آسیا و ایراندا اؤزون‌دن اوّل مؤوجود اوْلموش دؤولتلرین معمارلیغین‌دان ائتکی(تاثیر)له‌نن تیموری معمارلیغی بیر نؤع سینتز تشکیل ائدن اثرلرله تانینمیش‌دیر. اساساً توربه، مسجید، مدره‌سه و درگاه کیمی بؤلمه‌لری اوْلان کومپلکسلرین اساس اؤزللیکلریندن بیری فاسادینی اؤرتن موزایکا ایشلمه‌لری اوْلان کاشی، سوغانا بنزین خاریجی قوببه و داخیل‌ده‌کی یۆکسک ایچ قوببه‌نین مئیدانا گتیردیی قوببه سیستمینین اؤزون مخصوص جهتلری ایدی.
تیموری مئمارلیغیندا ان اؤ‌نملی یئری توربه‌لر تۇتوردو. تیموری توربه معمارلیغینین ان اؤ‌نملی اؤرنکلریندن بیری سمرقندده‌کی شاهی-زین‌ده کومپلکسی‌دیر. بۇ کومپلکس‌ده تیموریلر سویون‌دان اؤ‌نملی شخصلرین توربه‌لری یئرلشیر. بیر دیگر نومونه کیمی سمرقندده یئرلشن و ۱۳۸۰-۱۳۹۰-جی ایللره عایید ائدیلن روهاباد توربه‌سینی گؤسترمک اوْلار. روهاباد توربه‌سی کوب فوْرمالی اساس بینانین اۆزرینده یئرلشن، سککیزبوجاق‌لی تمبورون داشیغی‌دی قوببه‌دن عبارت‌دیر. تیمورون حاکمیّتی ایللرینده تیکیلن توربه و اوْنا باغلی معمارلیق کومپلکسلری‌نین ان مشهورو گور-امیردیر. بۇ کومپلکسه مدره‌سه، مسجید، توربه و دیگر بؤلوملر داخیلدیر. ایلک دفعه تیکینتی‌سینه ۱۳۹۹-جو ایلده باشلانیل‌سا دا، تیمورون نوه‌سی محمد میرزا‌نین اؤلومون‌دن سوْنرا امیر تیمورون امری ایله ۱۴۰۴-جو ایلده بیر توربه تیکیلمه‌سینه قرار وئریلمیش‌دیر. تیموریلر سویون‌دان اؤ‌نملی شخصلرین مرازلارینین یئرلشدیی بۇ توربه‌یه ۱۴۰۵-جی ایلده تیمور دا دفن اوْلونموش‌دو. بیرده امیر تیمورون اوْغوللاری میران شاهی و شاهرۇخ، نوه‌لری پیر محمد میرزا و اولوغ بی، اله جه ده دین معلمی عزیز نور سید برکه ده بۇ توربه‌ده دفن اوْلونموش‌دور. تیمورون هیندوستان اۆزرینه اوْلان یوروشونو ابدیلش‌دیرمک آماچ ایله بیبیخانیم مسجی‌دی اینشا اوْلونموش‌دور. بیبیخانیم مسجی‌دی یۆکسک قوببه‌لری، ائیوانلاری، دیگر معمارلیق المنتلری و چینی ایشلمه‌لری ایله تیموریلر دؤولتی‌نین گۆجونون زیروه‌سینده اوْلدوغو دؤورو عکس ائتدیریر.
تیکینتی‌سی ۱۴۱۷-جی ایلده سمرقندده اولوغ بی طرفیندن باشلادیلان و ۱۴۲۰-جی ایلده تاماملانان مدره‌سه کومپلکسی ایسه ایسلام مئمارلیغیندا اؤ‌نملی بیر یئره صاحیب‌دیر. بۇ مدره‌سه ۱۴۱۷-جی ایلده اولوغ بیین بوخارادا تیکدیردیی دیگر مدره‌سه‌نین پلانی اساسیندا اینشا اوْلونموش‌دو. اۇلوقبیین سمرقندده اینشا ائتدیردیی اثرلر آراسیندا ۱۴۰۹-جو ایلده تیکیلن رصدخانا دا اؤ‌نملی یئره صاحیب‌دیر. گؤوهر شادین گؤستریشی ایله مشهد شهرینده معمار کیواموددین ابن زئینددین شیرازی طرفیندن گؤوهر شاد مسجی‌دی اینشا اوْلونموش‌دو. دؤرد ائیوانی اوْلان مسجید بیر توربه ایله کومپلکس شکیل‌ده تیکیلمیش‌دی. عئینی زاماندا گؤوشر شاد طرفیندن کیواموددین ابن زئینددین شیرازییه اینشا ائتدیریلن تیکی‌لیلر آراسیندا هراتدا یئرلشن گازورگاه عابیده‌سی و گؤوهر شاد مدره‌سه‌سینی نومونه گؤسترمک اوْلار. گؤوهر شاه مدره‌سه‌سینده بیر توربه ده اینشا اوْلونموش‌دو. شاهرۇخون اوْغلو قیسددین بایسونقور و گؤوهر شاد بۇرادا دفن اوْلونموش‌دور. [[file:Туркестан.jpg|thumb|right|250px|خوجا احمد یسوی توربه‌سی، ۱۳۸۵-جی ایلده تیمورون امری ایله تیکیلیب. ۱۴۶۰-جی ایلدن سوْنرا بلخ شهرینده اینشا اوْلونان ابو نثر فارسا کومپلکسی ده تیموری معمارلیغینین عنعنه‌لرینی داشیییر. تیموری معمارلیغینین سوْن دؤورلرینه عایید اوْلان ان اؤ‌نملی اثرلردن بیری ده ابو سیدین خانیملاریندان بیری‌نین گؤستریشی ایله تیموریلر نسلیندن اوْلان قادینلارین دف‌نی اۆچون ۱۴۶۰-۱۴۶۴-جو ایللرده اینشا اوْلونان ایشرتخانا توربه‌سی‌دیر. ۱۴۶۰-۱۵۰۲-جی ایللرده قزنه شهرینده اولوغ بیین اوْغلو ابدوررززاق اۆچون اینشا اوْلونان توربه اوْرتادا یئرلشن اساس حیصّه و اوْنونلا الاقلندیریلن یان حیصّه لرله بیر نؤع تاج محلین معمارلیق قۇرولوشونون اؤنجوسودور.
تیموری سارایلاری حاقیندا تاریخی قایناق‌لرده و سیاهتنامه‌لرده اؤ‌نملی معلوماتلارا راست گلمک مۆمکون‌دور. قایناق‌لرده تیمورون سمرقند و اطراف شهرلرده اینشا ائتدیردیی گؤی سارای، باغ-ı دیلگوشه آدلی باخچادا یئرلشن نقش-i جهان، باغ-ı چئنار، باغ-ı شیمال و باغ-ı بئهیشت کیمی سارایلار حاقیندا معلومات وئریلیر. شهریسبزده‌کی سارایین قالینتیلاری دؤوروموزه قدر گلیب چیخمیش‌دیر. بۇنلاردان باشقا قایناق‌لرده اولوغ بی طرفیندن سمرقندده اینشا اوْلونان و باغیمئی‌دان‌دا یئرلشن چیهیلسوتون سارایین‌دان دا بحث اوْلونماق‌دادیر.
میراث
[دَییشدیر]تیموریلر دؤولتی یاییلدیغی گئنیش اراضیلرین تاریخینده هللئدیجی روْل اوْینامیش‌دیر. تیموریلر دؤورونده اورتا آسیا و خوراسان اینکیشافینین زیروه‌سینه چاتمیش، سمرقند شهری تاریخی‌نین قیزیل دؤورونو یاشامیش‌دی. تیموریلر دؤورونده معمارلیق عنعنه‌لری داها دا اینکیشاف ائتمیش و بۇ معمارلیق عابیده‌لریندن بیر چوْخو گۆنوموزه قدر گلیب چاتمیش‌دیر. علم و صنعتکارلیغین اینکیشاف ائتمه‌سی نتیجه‌سینده بۇ دؤور "تیموری رئنئسان‌سی" اوْلاراق دا خاطیرلانیر. تیموریلر سویون‌دان گلن بابورون هیندوستان‌دا بؤیوک موغول ایمپیراتورلوغونی قورماسی نتیجه‌سینده تیموریلر سولالهسی وارلیغینی داوام ائتدیرمیش‌دی.
تیموری حاکمیّتی آذربایجانا دا تسیرسیز اؤتوشممیش‌دی. تیموریلر دؤورونده آذربایجانا یئنی-یئنی تورک کؤچلری داوام ائتمیشدیر. بۇ کؤچلر آذربایجان‌دا خالقین و دیلین فوْرمالاشماسینا اؤز ائتکی(تاثیر)ینی گؤسترمیش‌دیر. بئله کی، ژنتیک اساس‌دا تورکجهنین دیالئکتلری ۲ حیصّه یه آیریلیر. اوْغوز (شرق و جنوب قروپو) و قیپچاق (غرب و شیمال). بۇ لهجه‌لرین فونئتیک و لئکسیک جهت‌دن بللی فرقلی‌لیکلری وار. قلوتتوخرونولوژی اۆصولون‌دان ایستیفاده ائده‌رک دیل‌چی اوْلئق مودراک بئله بیر نتیجه‌یه گلمیش‌دیر کی، نوخا دیالئکتی استثنا اوْلماقلا بۆتون لهجه‌لری ایله بیرلیکده تورکجهنین فوْرمالاشماسی ۱۳۶۰-جی ایللره، تیموری دؤنمینه دۆشور. باشقا بیر مثال کیمی آلمان تاریخچی‌سی قوستاو تئودور پولون یازدیغینی گؤسترمک اوْلار. اوْ، اؤز اثرینده یازیردی: "قافقاز تاتارلاری اؤزلرینی چینگیز خان و امیر تیمور اوْردالارینین تؤرمه‌لری ساییرلار؛ اوْنلار دایم بۇ اوْردالارین عظمت‌لی قودرتینی و اوْنلارا تابع اوْلموش بؤیوک اراضیلری خاتیرلاییرلار".
حال حاضیردا اؤزبکیستان تیموریلر دؤولتی‌نین ارثینه صاحیب چیخیر. چاغداش اؤزبک تورکجه‌سینین یارانماسیندا تیموریلر دؤورونده مدنی دیل سوییه‌سینه یوکسلمیش چاغاتایجانین بؤیوک روْلو اوْلموش‌دور. جاستین ماروززی تامئرلان اثرینده سفیر روی قونزالئس ده کلاویخونون تیموریلر دؤولتی‌نین دۇرومی ایله باغلی یازدیقلارینی چاغداش اؤزبکیستانین شهر حیاتی ایله مؤ قایسه ائده‌رک یازیر کی، بورالار تیموریلر دؤورون‌ده‌کی شؤهرتینی ایتیرسه ده، شهر حیاتینین چوْخ دا فرقلندیینی دئمک اوْلماز. اؤزبکیستان موستقیللیینی قازاندیق‌دان سوْنرا تیمورون شخصیتی یئنی‌دن دیقّت مرکزینه گلیر. ۱ سپتامبر ۱۹۹۳-جو ایلده اؤزبکیستانین موستقیل‌لیک گۆنو زامانی باشکان ایسلام کریموو تاشکند شهرینده تیمورون عابیده‌سینین آچیلیشینی ائتدی.[۱] ۱۹۹۶-جی ایلده ایسه تیمورون آنادان اوْلماسینین ۶۶۰-جی ایلی قئید ائدیلن زامان تاشکند شهرینده فاتئهه حصر اوْلونموش موزه یی آچیلمیش و "تیمور اوْردئ‌نی" تأسیس ائدیلمیش‌دی.[۱]
قئیدلر
[دَییشدیر]ایستینادلار
[دَییشدیر]بیرده باخ
[دَییشدیر]- تیموریلر سولاله‌سینین حؤکمدارلار ی
- تیمور
- عثمانلی ایمپیراتورلوغو
- آلتین اوردو
- مملوک سولطانلیغی (میصر)
- دهلی سلطان‌لیغی
- ایلدیٛریٛم بایزید
- توختامیش