تواریخی موسیقییون
تهواریخی موسیقییون کیتابی خوتهن شهرینده ماللا عیصمت الله ایبن نعمت الله معجزی طرفیندن یازیلیپ دیر . بو اثرین ایلک سون قولیازماسی ، علیشیر نوایی کوللییاتی بیرله توپلانیپ ساخلانان بیر ریسالهده تاپیلیپ دیر . بو گۈن چین اؤلکهسینین ایجتیمایی فنلر آکادئمییاسینین کیتاپائوینده 909.217/149 ساییسیندا ساخلانیلیر . بو قولیازما 1338 هیجری قمری ایلندهن اؤنجه یازیلیب دیر و سونوندا مۈفتی مۈحمد امین باقی آدلی بیر نفرین موهری باسیلیب دیر . مۈفتی مۈحمد امین باقی بو قولیازمادا ایشاره ائدیپ کی بو کیتابی آیری آدام اونا وئریب دیر .
قولیازما خوتهنین سامان کاغاذیندا ، نستعلیق خططی بیله یازیلیپ دیر . بۈتۈنلۈکده اوتوز توققوز یاپراق دیر . یاپراقلارین ئهن بویو 15*22 سانتی مئتیر دیر . یازیلار یاپراقلارین 9*19 سانتی مئتیرین توتوپلار . هامی یاپراقلاردا بیر بیرینه اوخشار 15 سطیر سؤز یازیلیپ دیر . قولیازمادا اصلی یازیلار قارا بویاقدا ، قونولار قیرمیز بویاقدا یازیلیپلار .
یازیلیش تاریخی
[دَییشدیر]یازیچی اثرین سونوندا یازیلیش تاریخین ابجد سیستئمی بیرله بهلگی ائدیپ دیر :
پۈتۈک تاریخین ، تاریخین ، دهپ ایدیم - بیلهلمهسمیکین دهپ عجب غم یئدیم
تۈکهت سـؤزنی معـجـیز غریب بیـنـاوا - اولوغ یولــغا کـیرگـیل بـولـوپ ماسـیـوا
تاریخین سؤزۈ ابجد سیتئمینده 1271 ساییسین گؤستریر بوندان بیلینیر کی یازیچی بو اثری 1271نجی هیجری قمری ایلده یعنی میلادی 1845نجی ایلده یازیپ دیر .
یازیچییا گؤره
[دَییشدیر]بو کیتابین یازیچیسیندان چوخ آز بیلگی ئهلده وار . بو بیلگیلریده ائله یازیچی اؤز کیتابینین موقدمهسینده وئریب دیر . بو کیتابین موقدمهسین اوخوماق ایله یازیچینین فارسجایا، عربجهیه تانیشلیغی بهلگیلهنیر نییه کی موقدمهده یازیلیب دیر یازیچی "تاریخی رشیدی" ، "تهواریخی روضه الصفا" ، "تهواریخی عجم" آدلی فارسجا و "تهواریخی طبری" ، "تهواریخی حوکما" ، "تهواریخی عرب" آدلی عربجه کیتابلاردان ایستیفاده ائدیب دیر . بو یازیچی علیشیر نوایییه چوخلو ایرادتی وار ایدی ، اؤز اثرینین آیری آیری یئرلرینده نوایینی "اوستازیم" و "پیریم" سؤزلری ایله خیطاب ائلیییپ دیر و یازیپ دیر :
سن کیم کسبینگ هم موسیقی دور هم ابیات . مملکتینینگ بولبولوار سولطانی ، ادبیات مولکینینگ طوطی شیرین لیسانیدورسن . هم خوش پۈتکۈچی هم دیلکش آیتقوچی سندورسن .
کیتابا گؤره
[دَییشدیر]بو کیتابدا 17 موسیقیچییه گؤره ایضاحلار یازیلیپ دیر . بولاردان ایکیسی یعنی "قادیرخان یارکندی" ایله "امان خان نفیسی" دوغروسوندا یازیلان سؤزلر اویغور موسیقیسینه گؤره چوخلو بیلگیلر وئریر . بو ایکی موسیقیچینین اوزاق یوردلاردان اؤگرنجیلری واریدیر .
بو کیتابدا موغاما گؤره چوخلو بیلگیلر وئریلیبدیر و موغامین موختلیف بؤلۈکلری آچیخلانیب دیر . معجزی بیزه تانیتدیران 17 موسیقیچینین اون دؤردۈ 15-16نجی میلادی یۈزلۈکلرده یاشایان شاعیرلردن دیرلر . بو کیتابین یازی دیلی 14نجی میلادی ایلدن 20نجی میلادی ایلهجه ایشلهنهن اویغور جاغاتای تۈرکجهسی دیر . بو کیتابین دیلی جاغاتای تۈرکجهسی اولاراق بو گۈنکی اویغور تۈرکجهسینه چوخ یاخین دیر .
بو کیتاب تۈرک موسیقیسینین تاریخینین و ادبیاتینین تانیماقدا گۈجلۈ رول اویناییپدیر ، آمّا ایشکالدان دا بوش دهگیل ، معجزی بو کیتابدا چوخلو افسانهلیک ریوایتلری گهتیریب دیر مثلا دفین کشف اولماغین دئولره منسوب ائدیپ دیر .
معجزی باشقا ایسلامی تاریخچیلر تهک میللتلرین تشکیلین حضرت نوح (ع)ین اۈچ اوغلونا منسوب ائدیپ دیر : حام ، سام ، یافث و یافثی تۈرکلرین بؤیۈک آتاسی تانیدیپ دیر .
کیتابدان قیسساجا
[دَییشدیر]ای حیکمتیدین گولغه بیریپسن بوی رنگ - بولبولنی قیلیپ چمنده خوش آهنگ
صنعونگله قیلور نـاله ریـباب و تـنبور - دوتار سه تـار ئـود ایـله قانـون یئنه چنگ
ایلاهی شهوقینگ چهمهنیده چهچهکلهرنی کۈلدۈرگۈچی سهن ، گۈل-غونچهلر عیشقیدا بۈلبۈل-طوطیلارنی سایراتقوچی ، ییغلاتقوچی سهن . لهیلی زۈلفۈن مهجنون کؤنگلیغه کهمهند قیلغاندیک ...
قایناقلار
[دَییشدیر]- تواریخی موسیقییون- ماللا عیصمت الله ایبن نعمت الله معجزی - انور بایتور حمید تؤمور - میللتلر نشرییاتی
- Моҗизи Молла Исматулла бинни Молла. Таварихи мусикийун. Урумчи, 1982. С. 59