کول‌تیگین داش‌یازماسی
کول تیگین داش یازماسی و یا کول تیگین آبیده‌سی کول تیگینین قارداشی و گؤک‌تورکلرین خاقانی بیلگه خاقان طرفیندن 732 جی ایلده قارداشی آدینا، قارداشی‌نین خیدمت‌لریندن دولایی اونا دویدوغو مینّتی گؤسترمک مقصدی ایله تیکیلمیشدیر. بو کیتابه‌ده بیلگه خاقان دانیشیر.[۱]
تورکولوق‌لارین اورخون آبیده‌لری اولاراق آدلاندیردیقلاری داش‌یازمالاردان بیری اولان کول‌تیگین کیتابه‌سی تورک دیلی‌نین ان اسکی اؤرنک‌لریندندیر. موغولیستاندا اسکی موغول پایتاختی قاراقورومون 32 کم. گونئی‌ینده، اسکی اویغور پایتاختی قارابالاساغونون 28 کم گونئی‌ینده‌دیر.[۲]بوْز بیر قرانیت قایا اوزرینده دوران دؤرد اوزلو بیر کیتابه‌دیر. اوچ اوزو (کؤک) تورکجه متندن؛ بیر اوزو (غرب اوزو) ایسه چینجه متندن عیبارتدیر.[۳]
18 ژوئیه 1889-دا روس اتنوقراف نیکولای یادرینتسئف طرفیندن تاپیلمیش و دانمارکلی فیلولوق ویلهلم تومسن طرفیندن دانمارک کرال‌لیق آکادمی‌سی‌نین کوپنهاکده کی 15 دسامبر 1893 تاریخلی توپلانیشیندا اوخونموشدور.
کیتابه‌لر
[دَییشدیر]قدیم تورک خالق‌لاری‌نین ان دَیرلی مادّی منبع نومونه‌لریندن بیری کیتابه‌لردیر. کیتابه‌لر بوتون تورک خالق‌لاری‌نین یاییلدیغی جوغرافیادا تاپیلماقدا، آراشدیریلیب تدقیق ائدیلمکده‌دیر.
کیتابه‌لرین دیلی
[دَییشدیر]کیتابه‌نین غرب اوزونده شخصاً چین ایمپراتورو خوُان زوْنگ طرفیندن یازیلمیش چینجه بیر یازی ایله کؤک‌تورکجه بیر سطیر بولونماقدادیر. گونئی، قوزئی و دوغو یؤنلرینده کی متنلر گؤک‌تورکجه‌دیر. آیریجا آبیدهنین قوزئی دوغو، گونئی دوغو، گونئی‌باتی اوزلرینده ده گؤی‌تورک حرفلی تورکجه کیچیک کیتابه‌لر واردیر.
کیتابه‌لرین تیکیلیشی
[دَییشدیر]27 فوریه 731-ده اؤلن تورک خاقانی کول تیگین اوچون 1 نووامبر 731-ده یوُغ (دفن) مراسیمی تشکیل ائدیلمیشدیر.چینلی‌لر باشدا اولماق اوزره بوتون قونشولاریندان یوغ (جنازه) مراسیمینه قاتیلمیشدی.[۴]
چین ایمپراتورو خوُان زوْنگ، تؤرنه قاتیلماسی اوچون ائلچی‌لر گؤندردیگی کیمی بیر آبیده دوزه‌لدیلمه‌سینی، کول تیگینین اوغورلاری‌نین اوزرینه رسم ائدیلمه‌سی اوچون آلتی اوستا گؤندرمیشدی. آیریجا کول تیگینین اؤلوموندن گؤره اوزونتوسونو دیله گتیرن بیر یازی یازمیش، آبیدهنین بیر اوزونه اؤز ایفاده سی‌نین یازیلماسینی ایسته میشدی. آبیده تخمیناً 21 آقوست 732 تاریخینده تیکیلمیشدیر.
بیلگه خاقان دا عئینی آبیدهنین دیگر اوزلرینه رونیک حرفلی کؤک‌تورکجه متنی یازدیرمیشدیر. یازیچیسی ایسه بیلگه خاقان و کول تیگینین باجیسی اوغلو اولان یوللوق تیگین‌دیر.[۳]
کیتابه‌لرده‌کی متنلرین قورولوشو
[دَییشدیر]کیتابه‌لرده چینجه و تورکجه ایکی آیری متن واردیر. هم تورکجه، هم ده چینجه متن تانگ خاندان‌لیغی و گؤک‌تورک دؤولتی علاقه‌لری تاریخیندن بحث ائدیر.
چینجه متن، بیلگه خاقانین قارداشی کول‌تیگی‌نین اؤلوموندن سونرا 732 جی ایلده تانگ ایمپراتورو خوان زونگ طرفیندن یازدیریلمیشدیر. گؤک‌تورک دؤولتی توپلومونون عوضولرینه، اؤزل‌لیکله ده آریستوکراتیک حیصه‌سینه خطاب ائدیر. بو متنده عومومی خط‌لری ایله چین-تورک علاقه‌لریندن چین ایمپراتورلاری ایله تورک خاقان‌لاری آراسینداکی یاخین دوست‌لوقدان، تورک
خاقان‌لاری‌نین اوغورلاریندان، سایغین شخصیت‌لریندن و کول تیگینین وفاتیندان بحث ائدیلمکده‌دیر.[۵]
تورکجه متن ده گؤک‌تورک دؤولتی توپلومونون عوضولرینه، اؤزل‌لیکله ده باشدا گلن شخص‌لرینه خطاب ائدیر. بو آبیده‌ده دانیشان بیلگه خاقان‌دیر. تورکلر و تانگ خاندان‌لیغی آراسینداکی علاقه‌یه دایر چینجه متنده‌کی ایلیق شرحدن فرقلی اولاراق آبیده‌ده‌کی تورکجه متنلرده تانگ خاندان‌لیغی‌نین تورکلرین تاریخده و گئرچکده اساس دوشمن اولدوقلاری دیله گتیریلمیشدیر. اؤزل‌لیکله کؤک‌تورک دؤولتی‌نین گئری‌له‌مه‌سی‌نین سببی اولاراق تانگ خاندان‌لیغی گؤستریلیر.
1. گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلدیغی زامان‌لارداکی آجی خاطیره‌لری دیله گتیره‌رک تورکلر، تانگ خاندان‌لیغینا یاخینلاشماسی خوصوصوندا سرت بیر دیلله خبردار ائدیلیر.[۳] بیلگه خاقان آیریجا قارداشی‌نین اؤلوموندن دریندن تاثیرلندیگینی، اونو خاقان‌لارا یاراشان بیر مراسیمله دفن ائتدیگینی، چیندن اوستالار گتیریب فؤوق العاده گؤزل بیر مزار و آبیده تیکدیردیگینی بیلدیریر.[۴]
آبیدهنین قوزئی‌دوغو، گونئی‌دوغو، گونئی‌باتی اوزلرینده کی متنلرده کول تیگینین اؤلومونه، یوغ تؤره‌نینه، مقبره‌نین و آبیدهنین تامام‌لانماسینا عایید قئیدلر ایله گؤک‌تورک حرفلی اوزلرین یازیچیسی اولان یوللوق تیگن‌ین آبیدهنین یازیلیش مودتی ایله ایلگیلی ایفاده‌لری یئر آلیر.[۴]
کیتابه‌لرین تاپیلماسی و چؤزولمه‌سی
[دَییشدیر]
روس جوغرافیا جمعیتی آدینا موغولیستاندا آراشدیرمالار آپارماغا گؤندریلن نیکولای میخایلوویچ یادرینتسئف طرفیندن 18 ژوئیه 1889دا اورخون وادی‌سینده بیلگه خاقان آبیده‌سی ایله بیرلیکده تاپیلیمیشدیر.[۴]1890-جی ایلده بؤلگه‌یه روسیه و فنلانددن گلن ایکی آیری هئیت آبیده لرین قالیبینی آلیب فوتولارینی چکمیشدیر.[۴] آبیدهنین اوخونماسی اوچون ایکی قولدان داوام ائدن چالیشمالار، دانمارکلی فیلولوق ویلهلم تومسن 15دسامبر 1893-ده دانیمارک کرال‌لیق آکادمی‌سی دوزلتدیگی بیانات‌لا نتیجه‌لندی.
میقیاسی
[دَییشدیر]کول تیگین کیتابه‌لری مرمردن دوزلمیش دؤرد یؤنلو بیر داشدان عیبارتدیر. بو داشین بویو 3.75 متردیر. اوزرینده کی یازی‌لارین بویو ایسه 2.75 متر، دوغو و باتی اوزلری آلتدا 1.32 متر، اوستده 1.22 متردیر. قوزئی اوزو 46 سم، گونئی اوزو ایسه 31 سم‌دیر.
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2002, s. XVI ISBN 975-451-017-4
- ^ Kaçalin, Mustafa S.. "Orhun Yazıtları". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 33. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
- ^ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ Yalınkılıç, Tuba. "Bir Dönemin İki Farklı Anlatımı- Kül Tigin Yazıtının Türkçe Metinlerinin Karşılaştırılması". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitimi (TEKE) dergisi, Sayı 2/4, Yıl 2013. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ Taşağıl, Ahmet. "Çin Kaynaklarına Göre Köl Tigin Yazıtının Dikilişi Hakkında Bir Değerlendirme". Ulsl. Türkiyat Araştırmaları Sem. Bildiriler Kitabı, Cilt 2. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.
- ^ Yalınkılıç, Tuba. "Kül Tigin Yazıtının Çince Metni ve Tercümesi". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, Yıl: 2013 Cilt: 2 Sayı: 2. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2016.