ایشیق (قزئت)
ایشیق | ||
|---|---|---|
| ||
| سوروملو مودور | مصطفی بیگ علی‌بیگوف | |
| باش یازار | خدیجه علی‌بیگووا | |
| یاییلان ایللر | 1911-1912 | |
| دیل | آذربایجان تورکجه سی | |
| یاییلان یئر | باکی | |
| موضوع | قادین مسئله‌لری | |
| بوتون سایلار | 68 | |
ایشیق— آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا ایلک معاریفچی قادین قزئتی.
قزئتین یاراندیغی دؤورده ایجتیماعی وضعیت [دَییشدیر]
19. عصرین 70-جی ایل‌لریندن یارانمیش اولان آذربایجان میلّی مطبوعاتی سونراکی دؤور عرضینده اینکیشاف ائتمیش و میلّی مطبوعات خالقین ایجتیماعی-سیاسی ، مدنی-ایدئولوژی حیاتی‌ین موهوم ترکیب حیصه‌سی اولماقدا داوام ائتمیشدی.خوصوصیله 20. عصرین اوّل‌لریندن، ایجتیماعی شوعورون اینکیشافی نتیجه‌سینده قادین مطبوعاتی‌ین یارانماسی، قادین سؤز آزادلیغینا شراییط یارادیلماسی اوچون ایجتیماعی پروسه‌لر اینکیشاف ائتمیشدی. 20. عصرین اوّل‌لری آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا قادین‌لارین اؤز حوقوق‌لاری اوغروندا موباریزه آپارماغا باشلادیغی دؤوردور.بو دؤورده اساس رول اوینامیش معاریفچی خانیم‌لار اوروپا اؤلکه‌لرینده دونیوی تحصیل آلمیش قادین‌لار ایدی. حنیفه خانیم ملکووا، ربابه خانیم قاسمووا، خدیجه خانیم علی‌بیگووا، امینه خانیم افندی‌یئوا، شرقیه خانیم آخوندووا، سکینه خانیم آخوندووا، سلطنت خانیم امیرجانووا، رحیله خانیم حاجی‌بابابیگووا، غریب‌سلطان خانیم خانلارووا وعایشه خانیم حاجی‌قاسمووا کیمی معاریفچی خانیم‌لارین اساس مرامی تحصیل آلماق ایسته‌ین موسلمان قیزلارین تحصیل آلماسینا شراییط یارادیلماسی ایدی. معاریفچیلیک ایدئیالاری‌ین جمعیت آراسیندا آرتدیغی دؤورده، ایلک قادین خئیریه‌چی‌لیک-قیّوم‌لوق ایتّیفاقینی ایستعدادلی پداقوقلارمریم بایرامعلی‌بیگووا و رفیقه عظیم‌زاده تشکیل ائده بیلدی. 1905-جی ایلده باکی‌دا امینه خانیم باتریشینا امک فعالیتینه باشلادی. او، روسیه موسلمان قادین‌لاری آراسیندا ایلک دیپلوم الده ائدن حکیم ایدی. 1908-جی ایلده سونا خانیم رحیمووا-ولیخان پتربوقدا قادین طیب اینستیتوتونو بیتیرن ایلک آذربایجانلی قادین کیمی تاریخده قالدی.[۱]
قزئتین یارانماسی[دَییشدیر]
قزئتین مرامی قادین‌لار آراسیندا معاریفچی‌لیگی یایماق، موسلمان قیزلارین تحصیل آلماسینا شراییط یاراتماق، ساوادسیزلیغی آرادان قالدیرماق ایدی. 1911-جی ایل ژانویه‌ین 11-دن،1912-جی ایلین سونونا کیمی نشر اولونموشدور 68 سایی ایشیق اوزو گؤرموشدور. "ایشیق قزئتی"نین ایلک سایی 1911-جی ایل ژانویه‌نین 22-ده نشر اولونموشدو.بو مطبوع اورقانین داواملی نشری 1912-جی ایلین سونونا کیمی داوام ائتمیشدی. عومومی اولاراق 68 چاپ سایی ایشیق اوزو گؤرمه‌سینه باخمایاراق، بو معاریفچی قزئت آذربایجان خالقی ایچریسینده ضیالی قادین‌لارین رولونون آرتماسینا و قادین حوقوق‌لارینی تبلیغ ائدن معاریفچی یازی‌لاری ایله مطبوعات تاریخیمیزده ایلک قادین قزئتی، معاریفچی مطبوعات اورقانی کیمی تاریخین صحیفه‌لرینده قالمیشدیر. "ایشیق" هفته ده بیر دفعه ، شنبه گونو نشر اولونان علمی-پداقوژی، ادبی، طبابت و ائودارلیغا دایر قادین مجموعه‌سی ایدی.بورادا اوشاق تربیه‌سی، ادبیات، طبابت و ائودارلیقلا یاناشی، حوقوقا، مدنیته، شریعت قایدالارینا ، دونیا خبرلرینه عایید موختلیف گوشه‌لر اولوب.قادین‌لار اوچون اولان بو ایلک قزئتین نشری‌نین مادّی دستکچیسی حاجی زین‌العابدین تاغی‌یئف، اونون مسئول کاتیبی ایسه سونا خانیم اولموشدور.
1911-جی ایل نشرلری هاشم بیگ وزیروفون "صدا " مطبعه‌سینده چاپ اولونموشدو.باکی شهر پولیس ایداره‌سی‌نین مطبعه‌سینده 1912-جی ایله عایید اولان سایی‌لاری چیخماغا باشلامیشدی. "کاسپی" قزئتی بو حادیثه‌نین سحری گونو یازیردی: "دونن باکی‌دا خدیجه خانیم علی‌بیگووانین رداکتورلوغو ایله هفته ده بیر دفعه چیخان "ایشیق" قزئتی‌نین ایلک نؤمره سی تاتار دیلینده (آذربایجان تورکجه‌سینده) چاپدان چیخیب.بو معاریفچی قزئت موسلمان قادین و اوشاق‌لارین تربیه‌سینه خیدمت ائدن بیر اورقان‌دیر. قزئت ایلک ساییندا مرام و مقصدینی آچیقلایاراق خالقا موراجیعتله یازیردی: "قزئتین قارشیسیندا دوران اساس مقصد واجیب اولان معاریف‌لندیرمه یولو ایله عومومی اینکیشافا چاتماقدیر. قزئتین علم، ادبیات، طبابت و حوقوقا دایر، اساساً ائودارلیق و اوشاق‌لارین تعلیم-تربیه‌سی بؤلمه‌لری اولاجاقدیر.بوندان علاوه ، قزئت بوتون حیاتی مسله‌لره اؤز موناسیبتینی بیلدیره‌جکدیر".[۲]
ایشیق قزئتی‌نین فعالیتی[دَییشدیر]
قزئت بیر طرفدن مدنی ترقی و علم اؤیرنمگین اهمیتیندن بحث ائدیر، دیگر طرفدن چادرانی تبلیغ ائده‌رک اؤرتولولوگه حاق قازاندیریر، دین مسله‌لرینی، موسلمانچی‌لیغی اوستون توتوردو. "ایشیق" قزئتی‌ین "تعلیمی-نیسوان" بؤلمهسینده وئریلن ماتریال‌لار‌دا معاریفچیلیک پروبلم‌لرینی خوصوصی اولاراق گؤستریردی.بو یازی‌لاردا دوغرو اولاراق گؤستریلیردی کی، اؤولادین تربیه‌سی والدئین تربیه‌سی ایله باغلی‌دیر.موسلمان قیز مکتبی‌ین تورک دیلی موعلیمی ن.نریمانوفا آنانین عؤهده‌سینه دوشن وظیفه‌لرین والیده‌لیک، موربیّه‌لیک، رفیقه‌لیک و ورثه‌لیکدن عیبارت اولدوغونو قئید ائدیردی. "ایشیق" قزئتی‌ین اساس تدقیقاتچی‌لاریندان اولان آمالیا قاسمووانین سؤزلرینه گؤره، شوروی حاکیمیتی ایل‌لرینده "ایشیق" قزئتی آذربایجاندا قادین مطبوعاتی‌ین بایراقداری کیمی تاریخده اؤز یئرینی توتا بیلمه‌ییب: "همین ایل‌لرده بو قزئت بورژوا مطبوعاتی کیمی قییمت‌لندیریله‌رک تدقیقات‌لاردان کناردا قالیب.آما بو گون جسارتله دئیه بیلریک کی، آذربایجاندا موستقیل‌لیک ایل‌لرینده روس دیلینده نشره باشلامیش "Mir jenşini" قزئتینی نظره آلماساق، "ایشیق" سون یوز ایلده اؤلکه‌میزده آنا دیلینده نشر اولونموش یئگانه قادین قزئتی‌دیر. معاریفچی خانیم‌لاردان اولان رحیله حاجی‌بابابیگووا والدئین‌لرینی ایتیرمیش اوشاق‌لارا، یوخسول عاییله‌لره یاردیم ائتمک مقصدیله 1914-جو ایل نوامبرین 21-ده باکی موسلمان قادین خئیریه جمعیتینی تأسیس ائتمیشدی.م.س.تاغی‌یئوا جمعیتین ایداره هئیتی‌نین صدری، رحیله حاجی‌بابابیگووا صدرین موعاوینی، امینه آغایئوا کاتیب، پری توپچوباشووا خزینه‌دار سئچیلمیشدیلر. جمعیت خسته و یارالی عسگرلره، یئتیم و یوخسول اوشاق‌لارا یاردیم گؤستریر، تئز-تئز موختلیف تدبیرلر کئچیریردی. جمعیت بیرینجی دونیا موحاریبه‌سینده اسیر دوشموش یارالی تورک عسگرلرینه ده یاردیم گؤسترمیشدیر.
1917-جی ایلین اوکتوبروندا لیزا خانیم مختارووانین صدرلیک ائتدیگی باکی موسلمان خئیریه جمعیتی یوخسول قیزلار اوچون پئشه مکتبی آچمیشدی.مکتبده 4 عوموم‌تحصیل صینیف و 6 پئشه بؤلمه‌سی فعالیت گؤستریردی. تورک دیلی، حساب، ال ایشی، بیچمه و تیکیش اوزره درس‌لر کئچیلیردی.1918-جی ایل مارس قیرغین‌لاری زامانی مکتب فعالیتینی دایاندیرمیشدی.
1919-جو ایلین اوّل‌لرینده جمعیت مکتبین ایشینی یئنیدن برپا ائتمیشدی.آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی مکتبین ثمره‌لی ایشله‌مه‌سی اوچون جمعیته 30 مین مانات وسایت آییرمیشدی. مکتب آذربایجانلی قیزلارین ساوادلانماسیندا، اونلارا میلّی-معنوی دَیرلرین آشیلانماسیندا، عاییله‌ده و جمعیتده اؤز حوقوق‌لارینی آنلاماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر. آوریل ایشغالیندان (1920) سونرا سونرا جمعیت فعالیتینی دایاندیرمیشدی.قزئت بیر طرفدن مدنی ترقّی و علم اؤیرنمگین اهمیتیندن بحث ائدیر، دیگر طرفدن چادرانی تبلیغ ائده‌رک اؤرتولولوگه حاق قازاندیریر، دین مسله‌لرینی، موسلمانچی‌لیغی اوستون توتوردو. "ایشیق" قزئتی‌نین "تعلیمی-نیسوان" بؤلمهسینده وئریلن ماتریال‌لار دا معاریفچیلیک پروبلم‌لرینی خوصوصی اولاراق گؤستریردی.بو یازی‌لاردا دوغرو اولاراق گؤستریلیردی کی، اؤولادین تربیه‌سی والدئین تربیه‌سی ایله باغلی‌دیر.موسلمان قیز مکتبی‌نین تورک دیلی موعلیمی ن.نریمانوفا آنانین عؤهده‌سینه دوشن وظیفه‌لرین والیده‌لیک، موربیّه‌لیک، رفیقه‌لیک و ورثه‌لیکدن عیبارت اولدوغونو قئید ائدیردی.[۳]
قزئتین فعالیتینده رول اوینامیش معاریفچی قادین‌لار[دَییشدیر]
قزئتین یارادیجیسی اولان خدیجه علی‌بیگووا آذربایجانین ضیالی قادین‌لاریندان بیری اولموشدور. ایلک تحصیلینی روس قیز گیمنازیاسیندا آلمیشدی. داها سونرا گونئی قافقاز اولگینسکایا مامالیق اینستیتوندا اوخوموشدور.خدیجه خانیم حوقوقشوناس مصطفی بیگ علی‌بیگوفلا عاییله قورموشدو.1920-جی ایلده شکی‌یه کؤچموشلر، اورادا ایختیصاصی اوزره حکیم-ژینه‌کولوق وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. رداکتور خ.علی‌بیگووانین قزئتده "وظایفئ-بئیتیّه" باشلیغی آلتیندا مقاله‌لری چاپ اولونوردو.عاییله-معیشت مؤوضوسوندا یازیلمیش بو ماتریال‌لار قزئتین اکثر نؤمره‌لرینده درج اولونموشدور. "طبابته دایر" بؤلمهسینده کی ماتریال‌لار چوخ زامان خدیجه خانیم اؤزو و حکیم امینه خانیم باتریشینا طرفیندن یازیلیردی. تعلیم-تربیه‌یه دایر یازی‌لاریندا خدیجه خانیم اوشاغین تربیه‌سینده اوچ دؤورو اساس گؤتوروردو: بیر- اوشاغین دوغولاندان 6–7 یاشینا کیمی اولان دؤور ،ایکی تربیه دؤورو، اوچ گنجلیک دؤورو. خ.علی‌بیگووانین فیکرینجه ، قیزلارا وئریلن تربیه آنا دیلی، شریعت و ائودارلیق ایشلرینی اؤیره‌نیب بیلمکده عیبارت اولمالی‌دیر. خدیجه علاالدین قیزی علی‌بیگووا 1884-جو ایلده تیفلیسده آنادان اولوب.آتاسی تیفلیسین حؤرمتلی ضیالی‌لاریندان بیری ایدی و قیزی‌نین تعلیم-تربیه‌سی ایله یاخیندان مشغول اولموشدو.خدیجه تیفلیس قیزلار گیمنازیاسینی بیتیردیکدن سونرا طیب ساحه‌سینده عالی تحصیل آلیر.حوقوقشوناس، ایجتیماعی خادیم، پوبلیسیست مصطفی بیگ علی‌بیگوف ایله (1872–1942) عاییله حیاتی قورور.بوندان سونرا او، ایجتیماعی و مدنی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیردی.خدیجه خانیم باکی موسلمان قادین خئیریه جمعیتی‌نین، مصطفی بیگ ایسه "یاشیل قلم"ین، "هیدایت" خئیریه جمعیتی‌ین کاتیبی، همچنین "مؤحتاج‌لارا کؤمک" جمعیتی‌نین، "احرار" پارتیاسی‌نین عوضوو اولموشدو.ضیالی قادین‌لاردان پداقوق نبات نریمانووا، حکیم امینه خانیم باتریشینا، حلیمه خاتون آخوندووا، خرامان رحیم‌بیگ‌زاده، اونون آناسی آسیا آخوندووا، مارال نبی‌زاده، سیده شیخ زاده، گوهر شوقیه و باشقا معاریفپرور قادین‌لار قزئته تئز-تئز مقاله‌لر، شعیرلر گؤندریر و قادین‌لارین حوقوق‌سوز حیاتیندا تنقیدلر یازمیشلار.بو معاریفچی، ضیالی قادین‌لار قزئتین نشر اولونماسیندا بؤیوک روح یوکسک‌لیگی ایله بیرلشمیشدیلر.خ.علی‌بیگووانین "حوقوق‌لاریمیز" سرلؤوحه‌لی مقاله‌لرینده قادین‌لارین حوقوق برابرلیگی، اونلاری معاریف و مدنیته، ایجتیماعی حیاتدا ایشتیراکا چاغیریش، قادین کلوب‌لاری‌‌نین، بیلیک کورس‌لاری‌نین آچیلماسی، اوشاق‌لارین تربیه‌سی، معیشت مسله‌لری و باشقا مؤوضولار اطرافیندا علمی معاریفچی یازی‌لار درج اولونوردو.گؤرکملی ادیب و ضیالی‌لاردان محمد هادی، یوسف وزیر چمنزمینلی، ب.شاهتاختینسکی، ای.ملکوف ایلک قادین مطبوعاتی‌ین یارادیلماسی موناسیبتیله تبریک مکتوب‌لاری یازمیشدیلار. حلیمه آخوندووا پوبلیسیستیک مقاله‌لرینده معاریفچیلیک ایدئیالارینی تبلیغ ائدیردی و "موسلمان قادین‌لاری‌‌نین حوقوق‌لاری" مقاله‌سینده خانیم‌لارا خطاباً یازیردی: "آجیناجاقلی حیاتیمیز اولماماسی اوچون بیز اوخومالی، اوخوتمالی، تربیه آلمالی و تربیه‌لندیرملی‌ییک.اگر بیز اینسانیقسا، اوندا بیزیمله اینسان کیمی رفتار ائتمک لازیم‌دیر. بیزه بیلیک لازیم‌دیر". "قادین میلتین آناسی‌دیر" مقاله‌سینده او، قادین‌لاری اونلارین اوخوماسینی قادادغان ائدن مورتجع دین خادیم‌لری‌نین هده‌لریندن قورخماماغا چاغیریردی. "ایندی باشقا زمانه‌دیر.بوتون میلّت‌لر ترقّی‌یه دوغرو گئدیر، علم و معاریف زمینینده چالیشیرلار.موللالارین سؤزلرینه اینانمایین.اونلار بیزه مانع اولورلار". معاریفچیلیک ایدئیاسیندان قزئت تدریجاً قادین همرأی‌لیگی و بیرلیگی‌ین تبلیغاتینا کئچدی. او جومله‌دن منوّر علیخانووا "باجی‌لاریما بیرینجی مکتوب" مقاله‌سینده یازیردی: "بیز بیلملی‌ییک کی، تک آدام هئچ نه ائده بیلمز، هر یئرده ، هر ایشده بؤیوک رولو بیرلیک، ایتّیفاق اویناییر". گنجه‌لی مؤلیف لر ثوبوت ائتمگه چالیشیردیلار کی، اوخوماق، علم، تحصیل آلماق نه‌اینکی کیشی‌لره، بلکه اونلاردان داها چوخ قادین‌لارا لازیم‌دیر.چونکی اونلار خالقین گله‌جگی اولان اوشاغین تربیه‌سینده اساس رول اویناییرلار. شاماخی قیز مکتبی‌نین موعلیمی گوهر شوقیه یازیردی کی، بیز بو یاشادیغیمیز 20. عصرده حوقوق‌لاردان محروموق و جهالتدن قورتولا بیلمیریک.میلت‌لرین اینکیشافی کیشی‌لرین ترقّیسی ایله دئییل، قادین‌لارین ترقّیسی ایله اؤلچولور. اونا گؤره ده تعلیم-تربیه اوجاق‌لاری‌نین سایینی آرتیریب، قیزلاری مکتبه جلب ائتملی‌ییک. تدقیقاتچی گؤرکملی معاریفچی اولموش رقیبه محمدووا آراشدیرماسیندا یازیر کی، قزئتین باغلانما تهلوکه‌سینی حیسّ ائدن رداکتور خ.علی‌بیگووا نشرین بیرایل‌لیک نؤمره‌سینی تزار 2. نیکولایین خانیمی آلکساندرا فیودوروونایا گؤندرمک اوچون عریضه یازیر و اوندان ایجازه ایسته‌ییر.ایمپراتریچا خدیجه خانیمین خواهیشینی راضی‌لیقلا قارشیلاییر.گؤروندوگو کیمی، خ.علی‌بیگووا میلّی مطبوعاتیمیزین ایلک قادین مطبوع اورقانی‌نین آذربایجانلی قادین‌لارین حیاتینداکی اهمیتلی رولونو دیرلندیره‌رک اونون داواملی نشری اوچون الیندن گله‌نی ائدیب.بوتون بونلارا باخمایاراق "ایشیق" قزئتی جمعی بیر ایل نشر اولونوب. 1912-جی ایل قزئتین نشری دایاندیریلدیقدان سونرا خدیجه خانیم شکی یه کؤچور حکیم‌لیک فعالیتینی داوام ائتدیریر. عئینی زاماندا شکیده ساواد کورس‌لاری‌ین، قادین کلوبونون تشکیلینه دستک اولور. "ایشیق" قزئتی‌ین اساس تدقیقاتچی‌لاریندان اولان آمالیا قاسیمووانین سؤزلرینه گؤره، شوروی حاکیمیتی ایل‌لرینده " ایشیق " قزئتی آذربایجاندا قادین مطبوعاتی‌ین بایراقداری کیمی تاریخده اؤز یئرینی توتا بیلمه‌ییب: "همین ایل‌لرده بو قزئت بورژوا مطبوعاتی کیمی قییمت‌لندیریله‌رک تدقیقات‌لاردان کناردا قالیب.آما بو گون جسارتله دئیه بیلریک کی، آذربایجاندا موستقیل‌لیک ایل‌لرینده روس دیلینده نشره باشلامیش " Mir jenşini" قزئتینی نظره آلماساق، "ایشیق" سون یوز ایلده اؤلکه‌میزده آنا دیلینده نشر اولونموش یئگانه قادین قزئتی‌دیر. معاریفچی خانیم‌لاردان اولان رحیله حاجی‌بابابیگووا والدئین لرینی ایتیرمیش اوشاق‌لارا، یوخسول عاییله‌لره یاردیم ائتمک مقصدیله 1914-جو ایل نوامبرین 21-ده باکی موسلمان قادین خئیریه جمعیتینی تأسیس ائتمیشدی. م.س.تاغی‌یئوا جمعیتین ایداره هئیتی‌ین صدری، رحیله حاجیبابابیووا صدرین موعاوینی، امینه آغایئوا کاتیب، پری توپچوباشووا خزیندار سئچیلمیشدیلر. جمعیت خسته و یارالی عسگرلره، یئتیم و یوخسول اوشاق‌لارا یاردیم گؤستریر، تئز-تئز موختلیف تدبیرلر کئچیریردی.جمعیت بیرینجی دونیا موحاریبه سینده اسیر دوشموش یارالی تورک عسگرلرینه ده یاردیم گؤسترمیشدیر. 1917-جی ایلین اوکتوبروندا لیزا خانیم مختارووانین صدرلیک ائتدیگی باکی موسلمان خئیریه جمعیتی یوخسول قیزلار اوچون پئشه مکتبی آچمیشدی.مکتبده 4 عوموم‌تحصیل صینیف و 6 پئشه بؤلمه‌سی فعالیت گؤستریردی. تورک دیلی، حساب، ال ایشی، بیچمه و تیکیش اوزره درس‌لر کئچیلیردی.1918-جی ایل مارس قیرغین‌لاری زامانی مکتب فعالیتینی دایاندیرمیشدی.
1919-جو ایلین اوّل‌لرینده جمعیت مکتبین ایشینی یئنیدن برپا ائتمیشدی.آذربایجان خالق جومهوریتی حؤکومتی مکتبین ثمره‌لی ایشله‌مه‌سی اوچون جمعیته 30 مین مانات وسایت آییرمیشدی. مکتب آذربایجانلی قیزلارین ساوادلانماسیندا، اونلارا میلّی-معنوی دَیرلرین آشیلانماسیندا، عاییله‌ده و جمعیتده اؤز حوقوق‌لارینی آنلاماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر. آوریل ایشغالیندان (1920) سونرا سونرا جمعیت فعالیتینی دایاندیرمیشدی.[۴]
اتک یازی‌لار[دَییشدیر]
- ^ Hüseynova D.S.Azərbaycan Ziyalıları XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində.Tarix elmləri doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı.Bakı, 1993, səh.12.
- ^ Mədəniyyət. 2017, 1 fevral, No. 8 (1396)
- ^ "İşıq", 47, 1911, 12 fevral , No.4
- ^ Ayna, 2011. 29 yanvar, s.19
