مسیحی (شاعیر)

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن

رکن الدین مسعود مسیحی ـ منشأجه آذربایجان تورکلريندن اوْلان مشهور شاعير و حکيم.

حیاتی[دَییشدیر]

مسيحي اون يئددي عصرين ان گورکملي شاعير و حکيملريندن بيريدير. اصلا حکيملر سولاله‌سيندن اوْلان مسيحينين آتاسي نيزاعمادالدين علي ايران و هينديستانين موختليف حؤکمدارلارينين سارايلاريندا حکيمباشي اولموشدور. اونون قارداشلاري قوتبه و ناصر، ائلجه ده اوْغلو محمد حسین ده حکيم اولموشلار. اونلارين هاميسي او دؤورون بوتون ساوادلي آداملاري کيمي شعر يازميشلار. نظام الدین علی اوْغلونون طبابت ساحه سينده ساوادلانماسي ايله شخصن مشغول اولور و مسيحي آرتيق گنج ياشلاريندان نينکي موعاليجه فعاليتينه باشلايير، حتّي موعاليجه حکيملري اۆچون سوْنرالار بؤيوک شؤهرت قازانميش "ضابيطة العلاج" ("موعاليجه قايدالاري") آدلي کيتاب دا يازير. لاکين پوئتيک ايرثي نين اکثر قيسمي نين ايتيريلمه‌سينه باخماياراق، مسيحي حاضيردا داها چوْخ شاعير کيمي مشهوردور. بير سيرا کيچيک حجملي ليريک و ائپيک اثرلري ايله ياناشي اونون 1629-جو ايلده آذربايجان تورکجه‌سينده قلمه آلديغي "ورقا و گولشا" پوئماسي دا بيزه چاتميش و شاعيره بؤيوک شؤهرت قازانديرميشدير. بۇ اثرين نادير اليازما نوسخه‌لري بريتانييا موزهينده و تهران اونيوئرسيتئتينين کيتابخاناسيندا ساخلانير. همين نوسخه‌لردن ايکينجيسي اولجه عاليم و شاعيرلره حيمايدارليغي ايله شؤهرت تاپميش، اؤزو ده اورتاباب شاعير اوْلان قاراباغ بيلربيي اوغورلو خان زياداوغلو قاجارا (بو وضعيفه‌يه 1664-جو ايلده تعيين اولونوب) مخصوص اولموشدور. نوسخه‌ده بۇ حاقدا قئيد ده وار. سوْنرادان بۇ نوسخه موعمالي بير طرزده موسکوادا اوزه چيخير و محمد هاته‌مي اوْغلو هوسئينقولو کاهداميني 1749-1750-جي ايلده اونو اورادان آليب، تهرانا آپارير. لوندون نوسخه‌سي پوئمانين يازيليب باشا چاتماسيندان 17 ايل سوْنرا کؤچورولوب. قاراباغ نوسخه‌سي ايسه اوندان 4 ايل سوْنرا کؤچورولوب. اوغورلو خانا مخصوص نوسخه‌ني جيلدله‌ميش اوستانين آدي دا معلومدور: او، تانينميش آذربايجان خطاتي حبيبوللاه ايبن اسدوللاه دومبوليدير. مسيحي اوز اثرلرينده "دانئ و دام" (بوغدا و تل)، "زنبور و اسل" (اري و بال) آدلي، همچنين آذربايجان ديلينده يازديغي اثرلر حاقيندا معلومات وئرير. لاکين نه بۇ اثرلر، نه ده نيزاعمي پوئمالارينين مؤوزولاريندا يازديغي اثرلر بيزه گليب چاتماميشدير، بونلار باره‌ده شاعيرين موعاصيرلري معلومات وئريرلر. مسيحينين حيات و ياراديجيليغي حاقيندا معلوماتلار اورتا عصر تزکيره‌چيلرينين اثرلرينين تحليلي اساسيندا ادبياتشوناس الييار صفرلي طرفيندن نيزاعما سالينميشدير. حکيم-شاعيرين حيات دوورو تقريبن 1579/80-1655/56-جي ايللر آراسيندا موعينلشديريليب. مسيحينين اصلي تبريزدندير. اوراسي دا معلومدور کي، اونون آتاسي اولجه شاه بير تهماسيبين باشقا ساراي عيانلاري ايله بيرليکده تبريزدن قزوين، سوْنرا ايسه شاه بير آبباس پايتاختي کؤچورنده ايسفاهانا گليب. شاعيرين تام آدي روکنددين معسود مسيحيدير. جوخ زامان اونو سادجه روکنا دا جاغيريرلار. مسيحي (مسيه، مسيحا) اونون ادبي تخلوصودور. مسيحي ايسفاهاندا ياخشي تحصيل آليب. آذربايجان، فارس و عرب ديللرينده گؤزل دانيشير، طبابت، فلسف، منطيق، نوجوم، ايلاهيات و شعرشوناسليق ائلملريني دريندن بيليرميش. موعاصيرلرينين اکثريتي کيمي خطاتليقلا ماراقلانيب و بۇ ساحه ده اؤزونون دئديگينه گؤر، بويوک اوغورلار قازانيب. شعرلريني اساساً، آذربايجان تورکجه‌سي و فارس ديلينده يازيب. اثرلرينين تام کوللياتي 100 مين بئيته چاتير. ائستافئتي اوز آتاسيندان قبول ائدن مسيحي ده شاه آبباسين ساراييندا حکيم کيمي چاليشيب. اؤزونون گئنيش دونياگؤروشو، يوکسک ساوادي و ساراي موحيطي اۆچون واجيب عاميل ساييلان بؤيوک پوئتيک ايستعدادي سايه‌سينده تئزليکله بير شاه آبباسلا ياخينلاشير و اونون ان ياخين موشاويرينه چئوريلير. اورتا عصر تزکيره‌چيلرينين دئديگينه گؤر، شاه تئز-تئز مسيحينين ائوينده قوناق اولور و اونون مجليسلرينده ايشتيراک ائديردي. مسيحي شاهين موشاويري کيمي اونو بير چوْخ حربي يوروشلرينده ده موشاييت ائدير. لاکين اونلارين آراسي ديير و مسيحي ديگر مشهور حکيم دوستو حئيدرله هينديستانا اوز توتور. هينديستاندا مسيحي موخته‌ليف سويييه‌لي حاکيملرين، او جومله‌دن بؤيوک موغوللار سولاله‌سيندن اوْلان شاه اکبر و جاهانگيرين سارايلاريندا موعاليجه حکيمي اولور. بير حکيم کيمي سارايدا بؤيوک نوفوزا ماليک ايدي. شاه جاهانگيرين ساراييندا چاليشديغي دؤوره عاييد بير مشهور احوالات دا بونو ثوبوت ائدير. هانسيسا قباحتينه گؤره حکيم روکنادان طلب ائديرلر کي، سارايدان گئتسين. لاکين اوستوندن هئچ بير ايل کئچمه‌ميش شاه آغير خستله‌نير و حکيملردن هئچ بيري اونو ساغالدا بيلمه‌يهنده مسيحيدن اوزر ايسته‌ييب، اونو يئنيدن سارايا قايتاريرلار. او، آللاهاباددا، جايپوردا، آقرادا و هينديستانين باشقا شهرلرينده ياشايير. بورادا او، تئز-تئز هميئرليلريميزله گؤروشوردو. مسيحي سارايدا گؤرکملي آذربايجان شاعيري سايب تبريزي ايله تانيش اولور. بير چوْخ تزکيره‌چيلر سايبي مسيحينين طلبه‌سي حساب ائديرديلر. اونلارين بۇ دوستلوغو هر ايکي شاعيرين ياراديجيليغينا موثبت تاثير گؤسترميشدي. مسيحينين ايلک "ديوان"لاريندان بيري اونون اؤلوموندن سونرا سايب طرفيندن ترتيب اولونموشدور. مسيحينين شخصي تانيشلاريندان اوْلان تزکيره‌چي ميرزه طاهير نسرابادي يازير کي، سايبين ائوينده اونون اون "ديوان"اي وارميش. بئنقالدا اولارکن مسيحي "بورهانئ قاتئ" لوغتينين مؤليفي، آذربايجان عاليمي هوسئين ايبن خلف بورهان تبريزي ايله گؤروشموشدور. 1632-جي ايلده مسيحي هينديستاندا 20 ايل ياشاياندان سوْنرا وطنه قاييدير. اونون قاييتماسي موناسيبتيله شاعير اؤوجي نتنزي تخمينن بۇ مضموندا بير شعر ده يازميشدي: "آللاها مين شوکورلر اولسون کي، منه حکيم روکنونو گؤرمک قيسمت اولدو. اونون حکيمليگيندن تپتزه قالميش چوخيلليک شراب کيمي حکيملر جان آلير. آللاه او آدامين جاميني دولدورسون کي، منيم اللريمي بۇ قدحه يئتيردي." وتنه قاييتديقدان سوْنرا مسيحي هله هينديستانا گئتمزدن اول صفوي شاهي بير آبباسين شرفينه يازماغا باشلاديغي "ورقا و گولشا" پوئماسيني شاه سفييه تقديم ائدير. بونا باخماياراق، ساراي اونو قبول ائتمير و بۇ بؤيوک شخصيت عؤمرونون قالان حيصه سيني کاسيبليقلا کئچيرير. حکيم روکنا 81 ياشيندا کاشان شهرينده وفات ائدير. دئييلنلره گؤر، او، اؤزونون حکيمليک فعاليتيني سون گونلرينه قدر دايانديرماميشدير.

اثرلریندن[دَییشدیر]

  • دام و دانه
  • ديوان (شعرلری)
  • زنبور عسل
  • ورقا و گلشا (ورقه و گلشاه)

قایناقلار[دَییشدیر]

  • آذربايجان ادبيات تاريخينه بير باخيش: ج1, صص52-54.
  • فهرست دستنوشته های ایران (دنا): ج5، ص378 و ج10، ص1039.
  • فهرست کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران: ج14، ص3537.
  • آذربایجان تورکجه‌سی لاتین الفباسیندا ویکی پدیا.