توردی
توردی (اصل آدی و تخلوصو؛ فارس-تاجیک شعیرلرینده‌کی تخلوصو ایسه فراغی) (17.عصر، بوخارا- تخمیناً 1699/1700، خوجند) – اؤزبک شاعیر.
یاشاییشی
[دَییشدیر]بوخارا مدرسه‌لرینده تعلیم آلمیش عبدالعزیزخان دؤنمینده سارای مأمورلاریندان، یوز قبیله‌سی‌نین گؤرکملی سیاسی خادیم‌لریندن ایدی. سبحان‌قولوخان تاختا چیخینجا، سارایدان اوزاقلاشدیریلمیش 1685-86.جی ایللرده اشترخانی‌لره قارشی خالق عوصیانیندا فعال ایشتراک ائتمیشدی. عوصیان باسدیریلدیقدا توردی جیززاخ سونرا خوجند شهرینه گئدیب اورادا یوخسول‌لوق وسورکلی روحی سیخینتی‌لار ایچینده یاشامیشدی.
توردی اؤزبک و فارس دیل‌لرینی یاخشی بیلیب، "در مذمت سپاهیگری" شعیرینده اؤزونون اساس قوللوغو سپاهی‌لیک (عسگرلیک) اولدوغونو، اوزون ایل‌لر بو پئشه‌ده پادشاه‌لارا خیدمت ائتدیگینی آنجاق سونوندا اومدوغو هئچ نه‌یه چاتا بیلمه‌دیگینی اوزونتو ایله بیلدیریر. آنجاق عسگرلیکله یاناشی توردی گئنیش بیر یاشام و توپلوم آنلاییشینا صاحیب، شرق ادبیاتینی یاخشی بیلن، چاغی‌نین ان ساوادلی شخصیت‌لریندن بیری ایدی. اونون توپلومداکی مؤوقعی ایسه اطرافینداکی اولای‌لاردا فعّال ایشتیراک ائتمه‌سینی طلب ائدیردی. توردی‌نین ادبیات ایرثی 18شعیردن عیبارت‌دیر، اونلاردان اون ایکیسی غزل، بئشی موخمّس و بیری ایسه فرد ژانرینا عاییددیر. 434 میصراع حجمینده‌کی بو ایرثین 165 میصراعسی سبحان‌قولوخان حاقّینداکی مشهور هجویه تشکیل ائدیر. ("سبحان‌قولوخان حاقّیندا هجویه"،1691)
توردی اؤز یارادیجی‌لیغینا باشقا شاعیرلر کیمی عنعنه‌‌وی عشق مؤوضوسو ایله باشلادی. اونون:
تورکانه خیرام أیله‌دی اول شاهی دیلروبا/ دیل مولکینی بیر گوشه‌یی چشم أیله‌دی یغما
مطلعی ایله باشلانمیش عشقی غزلی لیریکانین یاخشی اؤرنک‌لریندن ساییلا بیلر.
توردی‌نین لیریک غزل‌لرینی باشقا شاعیرلرین شعیرلریندن فرق‌لندیرن اونون شعیرلری‌نین حددن آرتیق ییغجام‌لیغی، یعنی3-4-5 بئیتدن عبارت اولماسی‌‌دیر. اونون فلسفی شعیرلری ده چوخ گؤزل و درین فلسفی معنا ایله زنگین‌دیر.("... عیبرت ایله باق، گؤزونگ توفراققا تولماسدان بورون").
توردی غزل‌لری‌نین چوخو هله هئچ کیم قلمه آلمامیش ، کسکین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی-اخلاقی مؤوضولارا حصر ائدیلمیشدیر.
اؤزل‌لیکله، شاعیرین :
" تار کؤنگول‌لیک بک‌لر، من من دئمه‌نگ، گئنگ‌لیک قیلینگ، توْقصان ایککی باولی اؤزبک یوُرتی‌دوُر، تنگ‌لیک قیلینگ..."
-مطلعی ایله باشلانان غزلینده اؤلکه‌نی ایداره ائدن ببگ‌لره خیطاب ائده‌رک اونلاری آچیق فیکیرلی اولماغا، موتفیق اولماغا، قبیله‌چی‌لیک ائتمه‌مگه چاغیریشی، اونون اؤز دؤنمینده‌کی یوکسک فیکرلی، وطن‌سئور و حقیقی اینسان‌سئور بیر شخصیت اولدوغونون گؤسترگه‌سی‌دیر.
سبحان‌قولوخان حاقّینداکی هجوی موخمّسی توردی‌نین شاه‌اثر ساییلیر. اثرده سبحان‌قولوخان دؤولت باشینا گلدیکده، اؤلکه‌ده‌کی دورومون دَییشدیگی باریشین یئرینی قارغاشا، عدالتین یئرینی ایسه فیتنه آلدیغی اؤز عکسینی تاپیر. شاهین گوناهی بودورکی تاختا چیخان کیمی، تجروبه‌لی، ایش‌بیلن مأمورلاری قوووب اونلارین یئرینه دؤولت ایداره ائتمه ایشیندن تام خبرسیز، فیکیرلری دایاز و اخلاق‌سیز آدام‌لاری توپلاییر. توردی بو اثرینده سبحان‌قولوخان اوبرازیندا جاهیل شاه سمبولونو یارادیر. بئله‌لیکله توردی بو ساتیرا اثری ایله اؤزبک ساتیریک ادبیاتیندا علیشیر نوایی‌دن سونرا یئنی بیر آشاما آچیر.
توردی یارادیجی‌لیغی یاشام گئرچک‌لیک‌لری‌نین زنگین‌لیگی، درین دوشونجه‌لری و اوسلوبونون رئال کاراکتری ایله اؤزبک ادبیاتی‌نین یاییلماسینا ثمره‌لی تأثیر گؤسترمیشدیر. مخمور، گولخانی کیمی ساتیریک شاعیرلر یارادیجی‌لیغی‌نین فورمالاشماسیندا اؤنملی بیر آشاما ایدی. آ.مجیدی طرفیندن تاپیلان و 1924-25.جی ایللرده نشر اولونان شعیرلرین الیازماسی ابوریجان بیرونی آدینداکی اؤزبکسیتان علم‌لر آکادمی‌سی شرق‌شوناس‌لیق اینستیتونون فوندوندا ساخلانیلیر. (نؤمره: 1407).
قایناق
[دَییشدیر]- Yoqubov H., Turdi ijodiyoti, T., 1941;Abdullayev V., Oʻzbek adabiyoti tarixi [2kitob|, T., 1967; Antologiya uzbekskoy poezii, M., 1950; Maʼnaviyat yulduzlari, T., 2001.