یارادیلیش دستانی
| تۆرک میفوْلوْژیسی |
|---|
 |
یارادیلیش دستانی، تۆرکلرین آلتای-یاقوت واختیندا چیخان بیر دستاندیر. بۇندان باشقا، ایلک تۆرک دستانلاریندان اوْلما خصوصیتینه ده مالیکدیر. آسیا قیطعهسینین مۆختلیف بؤلگهلرینده یاشایان تۆرک بوْیلاری و آلتای تۆرکلری آراسیندا سؤیلهنیلیر. تۆرک دستانلاری آراسیندا ان قدیمیدیر. رادلوف طرفیندن معینلشدیریب یازیا کئچیریلمیشدیر. قهرمانلارینین غئیری-عادی حرکتلرینی جوْشغولو، تؤرهنسل بیر اۇسلوبلا ایضاح ائدن و عادتا بیر نئچه حیصه دن عبارت اوْلان منظوم آبیدهلردیر. معلوم اوْلان ان قدیم ادبیات نوْعلریندن بیریدیر. آلتای داغلاریندا سؤیلهنن یارادیلیش و تؤرهییش دستانلاری دئییل بۆتون اوْرتا آسیا ایله سیبیرین بئله، ان اینکیشاف ائتمیش و اوزرینده باغ ایله دایانیلان تۆرک میفوْلوْژیسی گؤستریجیلریدیر.
یئر کۆرهسینین یارادیلیشی
[دَییشدیر]آلتای یارادیلیش دستانیندا باشلانغیجدا هر یئرین سۇلارلا اؤرتولو اوْلدوغو بیلدیریلیر. تانری اۆلگئن، قۇشا چئوریلهرک سۇلارین اۆزرینده اۇچور آنجاق قوْناجاق بیر یئر تاپماییر. بۇنون اۆزرینه گؤیدن گلن بیر سس تانری اۆلگئن دنیزین ایچیندن چیخان بیر داشا قوْیماسینی سؤیلهییر. اۆلگئن بۇ داشا قوْناندا یئرین و گؤیون یارادیلماسی لازیم اوْلدوغونو دۆشونور، آنجاق بۇنو نئجه ائدهجگینی بیله بیلمز. سۇلارین ایچینده یاشایان دیشی رۇح آغ آنا، اۆلگئن یارادیلیشی نئجه رئاللاشدیراجاغینی آنلادیر. اونون کؤمگی ایله ایشه باشلایان تانری اوّل یئری، سونرا گؤیو یاراتمیشدیر.آردیندان دا دۆنیانین طرازلیغینی تأمین ائتمهسی اۆچون اۆچ بالیق یاراتمیشدیر. بالیقلار دونیا آلتدان دستکلیَرک کوْر گزمهسینه مانع اوْلوبلار.
اینسانین یاردیلیشی
[دَییشدیر]آلتای افسانهلرینده، بؤیوک بیر اوْقیانوسون و سۇیون اساس اوْلماسینا باخمایاراق، اوْنلارا گؤره اینسان، سۇدان یارادیلمامیشدی: اینسان اوْلادی اصلی یئنه توْرپاقدی تانری اۆلگئن دنیز اۆستونده گزرکن اۇزن بیر قارا پارچا گؤرور. یاخینلاشاندا تورپاغین اوستونده اوْدو گؤرر. دۆشونور کی، بۇ اینسان اوْلسون اوْ دۆشوندوکجه پالچیق اینسان صۇرتینه بۆرونر. حیکایهنین داوامیندا بۇ ایلک اینسان اوْلان ائرلیک اولگئن"ـه خیانت ائدهجکدیر.
آیری وئرسیاسی
[دَییشدیر]بۇ داستاندا باشلانغیجدا یالنیز تانری کایرا خانین و سۇیون اوْلماسی دئییلیر. بیردن آغ آنا تاپیلیب “یارات” دئدی و سۇیا دالدی. کایرا خان ایسه اۇچا بیلن بیر کیشی یاراتدی. کیشی کایرا خاندان داها یۆکسکده اۇچماق ایستهییردی. بۇنو بیلن کایرا خان اوْندان اۇچماق قابلیتینی آلدی. کیشی دیبسیز سۇیا یۇوارلانیب بوْغولماغا باشلادی. اوْ، پئشمان اوْلوب کایرا خاندان باغیشلانماسینی ایستهدی. سوْنرا کیشی تانری کایرا خانین سۇیون اۆزرینده یاراتدیغی اۇلدوزون اۆستونه چێخدی. کایرا خان اوْندان اۇچماق قابلیتینی آلاندان سوْنرا دۆنیانی یاراتماق ایستهدی. کیشیه بۇیوردو کی، سۇیون دیبیندن توْرپاق چێخارتسین. لاکین کیشی ده اؤزو اۆچون دۆنیا یاراتماق ایستهدیگیندن توْرپاغین بیر حیصهسینی آغزیندا ساخلادی. کیشی توْرپاغی سۇیون اۆزرینه سپدی، کایرا خان توْرپاغا “بؤیو” دئیه بۇیوردو. توْرپاق بؤیویوب دۆنیا اوْلدو. لاکین کیشینین آغزینداکی توْرپاق دا بؤیویوب اوْنو بوْغماغا باشلادی. کایرا خان اوْنا “تۆپور” دئمهسهیدی، بوْغولوب اؤلهجکدی. کیشینین تۆپوردویو توْرپاق تانری کایرا خانین یاراتدیغی دۆمدوز توْرپاغین اۆستونده باتاقلیقلار، تپهلر عمله گتیردی. کایرا خان اوْنا “ائرلیک” (شیطان) آدینی وئریب اوْنو اؤز دۆنیاسیندان قوْودو.
سوْنرا یئرده دوْققوز بۇداقلی آغاج بیتیردی، هر بۇداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتدی کی، بۇنلار دوْققوز اینسان ایرقینین (نژاد) آتالاری اوْلدولار. ائرلیک تانری کایرا خاندان خواهش ائتدی کی، همین اینسانلاری اوْنون ایختیارینا وئرسین. کایرا خان وئرمسه ده، ائرلیک اوْنلاری اؤز طرفینه چکمهیه باشلادی. کایرا خان اینسانلارین اوْنا آلدانمالارینی گؤروب اوْنلاری اؤز باشینا بۇراخدی. ائرلیگی ایسه یئرین آلتینداکی دۆنیانین اۆچونجو قاتینا قوْودو. اؤزو ایسه گؤیون اوْن یئددینجی قاتینا چکیلدی. ملکلریندن بیرینی یئرین اۆزونه گؤندردی.
ائرلیک تانری کایرا خاندان خواهیش ائتدی کی، اؤزو اۆچون بیر گؤی یاراتسین. ایجازه آلیب یاراتدی و آلداتدیغی شر رۇحلاری اؤز گؤیونده یئرلشدیردی. کایرا خان گؤرنده کی، ائرلیگین تبعهسی اوْندان داها یاخشی یاشاییر، ملکلریندن بیرینی گؤندریب اوْرانی داغیتدیردی. گؤی یێخیلیب داغلار، درهلر، مئشهلر عمله گتیردی. تانری کایرا خان ائرلیگی یئرین ان آشاغی قاتینا قوْودو. بۇیوردو کی، دۆنیانین سوْنونا قدر اوْرادا قالسین. تانری کایرا خان گؤیون اوْن یئددینجی قاتیندا اوْتوروب کایناتی اداره ائدیر. اوْندان بیر قات آشاغیدا اۆلگن آلتون داغدا تاخت اۆستونده اوْتورور. گؤیون یئددینجی قاتیندا گۆن آنا، آلتینجی قاتیندا آی آتا اوْتورورلار.
بیرده باخین
[دَییشدیر]قایناقلار
[دَییشدیر]- آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Yaradılış dastanı»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. (۶ نوْوامبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- آنادولو تۆرکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Yaratılış Destanı (Altay)»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. (۶ نوْوامبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- Nizami Cəfərov Qədim türk ədəbiyyatı, Bakı, AzAtaM, 2014, səh 30