قدیم روم
قدیم روم - اوّلجه شهر-دؤولت، سوْنرالار (میلاددان اؤنجه ۳-جو عصرین سوْنون‌دان) آوروپانین غرب و جنوب-شرق حیصّه لری‌نین، کیچیک آسیانین، شیما‌لی آفریقا ساحلی‌نین، سوریه و فلسطینین داخیل اوْلدوغو دؤولت. روایته گؤره، روم شهری میلاددان اؤنجه ۷۵۴/۷۵۳ ایلده انیین واریثلری رومول و رم طرفیندن سالینمیش‌دیر. رومانین تاریخی قدیمی اوْلا‌راق اۆچ دؤوره بؤلونور: چارلیق ( ۷۵۴/۷۵۳-میلاددان اؤنجه ۵۱۰/۵۰۹)، جومهوریتی (میلاددان اؤنجه ۵۱۰/۵۰۹-میلاددان اؤنجه ۳۰ و یا ۲۷)، ایمپراتورلوغو و یا پرینسیپات دؤورو (میلاددان اؤنجه ۳۰ و یا ۲۷-چاغمیزین ۱۹۳ ایلی) و دومینات. روم دؤولتی‌نین تاریخینده اوْردو بؤیوک روْل اوْینامیش‌دیر. روم‌لیلار اوّلکی قولدارلیق دؤولتلرینه نیسبتاً داها مۆکمّل، نظامی اوْردو یارا‌دا بیلمیش‌دیلر. اوْنون اساس قوه‌سی کوقورتا و مانیپولالارا بؤلونموش لگیون‌دان عبارت اوْلان پیا‌دا ایدی. سوواری قوشونو یاردیم‌چی روْل اوْیناییردی.
چارلیق و ارکن جومهوریتی
[دَییشدیر]ان قدیم چارلیق دؤورونون یئددی چارینین آدی معلوم‌دور (رومول، نوما پومپی‌لی، تولل قوستی‌لی، آنک مریخی، تارکوینی پریسک، سروی توللی و مغرور تارکوینی). چارلیق دؤورونون باشلانغیجیندا جمعی ۳۰۰ قبیله‌دن عبارت اوْلان اها‌لی‌دن هر ۱۰ قبیله بیر کوریانی، هر ۱۰ کوریا ایسه تریبانی تشکیل ائدیردی. اۆچ تریبا (لاتین، سابین، اتروسک) وار ایدی. ایجماعنین ان مؤهوم ایشلرینه قبیله آغساققاللاریندان سئچیلن سنا باخیردی. سناا آغساققاللاری تدریجاً هر قبیله‌نین عئینی عائله‌سیندن سئچمه‌یه باشلا‌دیلار. بۇ قایدا اها‌لی‌نین ایمتیازلی طبقه‌سینین (پاتریسیلرین) یارانما‌سینا سبب اوْلدو; اها‌لی‌نین قبیله تشکیلاتین‌دان کناردا قالان حیصّه سی پلبیلر آدلانیردی. سنا‌دان باشقا، کوریالار اۆزره توپلانان خالق مجلیسی ده مؤوجود ایدی (یالنیز پاتری‌سیلر ایشتیراک ائدیردیلر). اووه‌لر چارین حاکمیّتی قبیله باشچی‌سینین صلاحیتینه یاخین ایدی. بللی مدت‌دن سوْنرا چارلار سنا عضولرینی یالنیز محدود دایره‌لردن تعیین ائتمه‌یه باشلا‌دیلار. بئله‌لیک‌له، سنا روم ایانلارینین قانا‌لی اوْرقانینا چئوریلدی. پاتری‌سیلرده پلبیلرین موباریزه‌سی شرایطینده پلبیلر ایجما‌دا پاتری‌سیلرله برابر وطنداش‌لیق حۆقوقو قازاندیلار. میلاددان اؤنجه ۵ عصرین ۱-جی یاریسیندا خالق تریبونو وظیفه‌سی تأسیس اوْلون‌دو. میلاددان اؤنجه ۶-جی عصرین اوْرتالاریندا روم‌دا جمعیتی وارلی و یوخسول صینیفلره بؤلونن اصلاحاتلار کچیریل‌دی. املاک سنزین‌دن وابسته اوْلا‌راق، هر صینیف قوشون اۆچون بللی سایدا دؤیوش‌چو وریردی. سنتوریلار اۆزره سس وئرمه خالق مجلیسینده سسلرین پاتریسیلرین خیرینه تامین ائدیردی. بۇ شرایط‌ده چار حاکمیّتی‌نین سوقوطو و جومهوریتی قۇرولما‌سی باشا چاتدی.
جومهوریتی
[دَییشدیر]جومهوریتی‌دا کئچمیش چار صلاحیتینی هر ایل سئچیلن ایکی وظیفه‌لی شخص (اوّلجه پرتورلار، سوْنرا کونسوللار) ایجرا ائدیردی. عالی حاکمیّت اوْرقانی فورمال اوْلا‌راق خالق مجلیسی ساییل‌سا دا، اصلینده دؤولتین ایداره‌سینده آپاریجی روْل سنا مخصوص ایدی. سنا مالییه، دؤولت املاکی، خاریجی سیاست و ساواش ایشلره باخیردی. ایجرادیجی اوْرقانلار ماگیستراتلار ایدی. میلاددان اؤنجه ۵ عصرده روم یئنی اراضیلر الده ائتمک اۇغروندا یاخین قونشونلاری اوْلان اتروسکلار، لاتینلار و باشقا طایفه لردا ساواش‌لر آپاریردی. قاللارین هۆجومون‌دان (میلاددان اؤنجه ۳۹۰ و یا ۳۸۷) سوْنرا پلبیلر ایله پاتری‌سیلر آراسیندا سوسیال موباریزه کسکینلش‌دی. میلاددان اؤنجه ۳۲۶ ایلده بورج کؤله‌لییی لغو ائدیلدی. میلاددان اؤنجه ۴ عصرین اوْرتالاریندا قازاندیغی غلبه‌لر نتیجه‌سینده روم اوْرتا ایتالیا‌دا گۆج‌لو دؤولتینه چئوریلدی. اوْنون لاتینلار (میلاددان اؤنجه ۳۴۰-۳۳۸)، سامنیتلر، اپیر چاری پیرر اۆزرینده (میلاددان اؤنجه ۲۸۰-۲۷۵) غلبه‌لری ایله آپن‌نین یاریما‌دا‌سینین ۲۰۰ ایل داوام ائدن ایشغا‌لی باشا چاتدی. رومیا تابع اوْلان طایفه لرین فدراسییاسی یاراندی. داخیلی ایشلرینده ایسه دیکتاتور هورتنزی‌نین وئردیی قانون‌دان (میلاددان اؤنجه ۲۳۷) سوْنرا پلبیلرین تریبلر اۆزره قبول اتدیکلری قرارلار قانون قوه‌سی آلدی و اوْنلاری سناین بینمه‌سینه احتیاج قالما‌دی. ایتالیا‌دا حاکمیّتینی مؤهکملندیرن روم آرالیق دنیزی‌نین غربینده کارفا‌ژن‌له موباریزه‌یه گیریش‌دی. پون ساواش‌لرینده (میلاددان اؤنجه ۲۶۴-۲۴۱، ۲۱۸-۲۰۱، ۱۴۹-۱۴۶) روم کارفاگ‌نی محو ادیب آرالیق دنیزی‌نین غربینده هگمون‌لوغو اله کچیردیک‌دن سوْنرا بالکان یاریما‌دا‌سینا و آسیایا دۇغرو ایر‌لی‌له‌دی. میلاددان اؤنجه ۲ عصرین اوْرتالاریندا آرالیق دنیزی ساحلی‌نین بیر چوْخ اراضیسی روم ترکیبینه قاتیل‌دی و روم ایالتلری یاراندی. لاکین صینفی ضدیتلرین حدسیز کسکینلشمه‌سی بؤیوک عۆصیانلارا - سیسیل‌دا قول عۆصیانلارینا و کیچیک آسیا‌دا آریستونیکین عۆصیانینا سبب اوْلموش‌دو. کندلیلرین توْرپاق اۇغروندا موباریزه‌سینه قراکخ قارداشلاری باشچی‌لیق ائتدیلر. میلاددان اؤنجه ۱۳۳ ایلده خالق ییغینجاغی اجتماعی توْرپاقلارین توتولما‌سینی محدودلاش‌دیرماق حاقیندا قانون قبول ائتدی. سیاسی قروپلاشمالار - اوْپتیماتلار ایله تانینمیشلار آراسیندا سیلاح‌لی موباریزه شیددتلن‌دی. خاریجی سیاست‌ده یوقورتا ساواش‌سینین (میلاددان اؤنجه ۱۱۱-۱۰۵) اوّلینده روم اوْردوسو مغلوبیته اۇغرادی. موتتفیقلر ساواشی (میلاددان اؤنجه ۹۰-۸۸) نتیجه‌سینده روم ایتا‌لیکلره وطنداش‌لیق حۆقوقو وئرمه‌یه مجبور اوْلدو. سوللا و ماری طرفدارلارینین موباریزه‌سی (میلاددان اؤنجه ۸۷-۸۲) کؤهنه سیاسی قورولوش فوْرمالارینین یئنی شرایطه اۇیغون گلمدیینی گؤستردی. میلاددان اؤنجه ۸۲ ایلده سوللا مدت‌سیز دیکتاتور اوْلدو; خالق ییغینجاغینین و خالق تریبونلارینین روْلو هئچه اندیریل‌دی. سوللانین رژیمی گئنیش موخالیفت دوغوردو و اوْ، میلاددان اؤنجه ۷۹ ایلده صلاحیتین‌دن ال چکمه‌یه مجبور اوْلدو. قدیم دؤورون ان بؤیوک قول عۆصیانلاریندان اوْلان ایسپارتاک عۆصیانی (میلاددان اؤنجه ۷۴ و یا ۷۳-۷۱) روم‌دا ضدیتلرین کسکینلشمه‌سی نتیجه‌سینده باش وئرمیش‌دی. سیاسی قروپلاشمالار آراسیندا حاکمیّت اۇغروندا موباریزه شیددتلن‌دی. میلاددان اؤنجه ۶۰ ایلده قنی پومپی، مارک لیسینی کراسس و یولی سزار اتفاق باغلایا‌راق بیرینجی تریومویرات یارات‌دیلار. لاکین اوْنلارین آراسیندا تفریقه دۆشدو و یئنی موباریزه سزار دیکتاتورا‌سینین قۇرولما‌سی ایله نتیجه لندی. اوْ، یئنی اراضیلری (قاللی، بریتانیا و س.) ایشغال ائتدی. سزار اؤلدورولدوک‌دن (میلاددان اؤنجه ۴۴) سوْنرا اؤلکه‌ده بیر نئچه ایل وطنداش ساواشی داوام ائتدی و اوْکتاویانین غلبه‌سی ایله قورتاردی.
قایناق
[دَییشدیر]
_und_ihre_Kinder.jpg)
,_I_sec,_da_pompei,_MANN_8946.JPG)
