مسیحیت
| Part of a series on |
| مسیحیت |
|---|
 |
 مسیحیت پورتال |
.png)
مسیحیّت و یا خریستیانلیق — اوْرتا شرق کؤکلو ، تک‌تانریلی ،عیسینین یئنی عهدده‌کی تعلیماتینا دایانان ابراهیمی دین. عیسینین آدینا عطفاً عیسویلیک، مملکتینه عطفاً نصرانیلیک ده دئییلیر. مسیحیتین مۆقدس کیتابی اینجیلدیر. ۲٫۴ میلیاردان چوْخ اینانانی ایله دۆنیانین اَن بؤیوک دینیدیر.
مسیحیتین مذهبلری
مسیحیتده آشاغیداکی مذهبلر وار :
تعلیماتی
مسیحیتین اساس احکامی اوْدور کی، عیسانین اؤلومو و دیریلمه‌سی واسطه‌سیله گوناهکار اینسانلار آتا ایله باریشمیش، ابدی حیاتی الده ائتمیشلردیر. خریستیانلار اینانیرلار کی، بشریتین نجاتینا گؤره مسح ائدیلمیش عیسی عهد- عتیق پیغمبرلیینی یئرینه یئتیرمک اۆچون دونیایا گلمیش‌دیر. خریستیانلار بیر ده اینانیرلار کی، اوْ شخص‌لنمیش تانری‌دیر، بیر ده تماماً ایلاهی و تماماً اینسانی. بۇ اوْ دئمکدیر کی، عیسانین ایکی طبیعتی واردیر: ایلاهی و اینسانی. نجاتا ایلاهی ایلتیفات واسطه‌سیله نایل اوْلونور. مکتبینده آدامین اؤلومون‌دن سوْنرا اوْنون روحو جنته و یا جهنمه گئدیر (کاتولی‌سیزم‌ده بیرده اراف وار). محشردن سوْنرا اؤلولر دیریلمیش اوْلاجاقلار.
تاریخی
ایلک چاغلار
اساس مقاله: مسیحیتین یارانماسی
مسیحیتین تاریخی کؤکلرینه و یارانماسینا دقت یئتیردیک‌ده، اوْنون بیر طرف‌دن قدیم یهودی دینینه، باشقا بیر طرف‌دن ایسه آنتیک دؤور دونیاگؤروشو و فلسفه‌سی ایله سیخ صورت‌ده علاقه‌لی اوْلدوغو معلوم اوْلور. بونونلا یاناشی باشقا دینی عنعنه‌لرین (مس. میترائیزمین) ده مسیحیت تعلیمینین فورمالاشماسین‌دا تأثیری اوْلموشدور. تاریخ‌دن معلوم اوْلدوغو کیمی، بیرینجی عصرده یهودی دؤولتی روم ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغال ائدیلمیشدی. بۇندان سوْنرا یهودی جمعیتی پارچالانمیش و درین بحران ایچین‌ده ایدی. یهودیلر ده روم ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغالا معروض قالمیش بۆتون خالقلار کیمی آزادلیغا جان آتیردیلار. چونکو ایمپراتورلوقدا هر آددیم‌باشی عدالت‌سیزلیک و ایستیبداد حؤکم سورمک‌ده ایدی. نتیجه‌ده ایسه، ایمپراتورلوقدا داخیلی چکیشمه‌لرین سایی آرتیر، جمعیتین طبقه‌لشمه‌سی و پارچالانماسی گئتدیکجه داها دا درینلشیردی. بۆتون بۇ پروسسلر یهودی جمعیتین‌ده اؤزونو داها دا قاباریق شکیل‌ده گؤستریردی. بۇ جور آجیناجاقلی وضعیت‌دن چیخماق‌دان اؤترو ایمپراتورلوقدا یاشایان خالق کۆتله‌لری اؤز اۆمیدلرینی داها چوْخ دینلره باغلاییردیلار. بۇ سبب‌دن ده یهودی خالقی آراسیندا ایسراییلی خلاص ائد‌ن مسیحین گلمه‌سینین یاخین اوْلدوغو ایده‌سی گئنیش یاییلمیشدی. حتی اوْ زامانلار بیر نئچه شخص اؤزلرینی پیغمبر اعلان ائد‌رک عصیان ائتمه‌یه جهد ائتسه‌لر بئله، سوْندا فعالیّتلری مغلوبیت ایله نتیجه‌لنمیشدی.
بۇ جور گرگین اجتماعی-سیاسی وضعیت‌ده، یهودیلر آراسیندا عیسی آدلی بیر آدام پیغمبرلیک ائد‌رک، بیر سیرا یئنی دینی و اخلاقی پرینسیپلری ایفاده ائتمیشدیر. اوْ، قدیم یهودی دینینین بعضی مودعالارینا یئنی باخیشلارلا چیخیش ائتمیشدیر. روایتلره گؤره عیسی اؤزونو بیر مسیح کیمی تقدیم ائتمیشدی. عیسی پیغمبرین بیزیم زمانه‌میزه گلیب چاتمایان، اینجیل آدلی ایلاهی کیتاب گتیردیی حاقیندا روایتلر اوْلسا دا، اصلینده بۇ کیتاب یالنیز شیفاهی اوْلاراق اوْنون طلبه‌لرینه (حواریلره) معلوم ایدی. چونکو بوگون مؤوجود اوْلان مۆختلیف اینجیل آدلی کیتابلارین عیسادان سوْنرا یونان دیلینده یازیلدیقلاری هئچ ده سیرر دئییل‌دیر. حالبوکی عیسانین یونان دیلینده دانیشا‌بیلمه‌سی حاقیندا هئچ بیر دلیل یوخ‌دور. عیسانین فعالیّتین‌دن ناراضی اوْلان یهودی کاهینلری چوْخ چکمه‌دی کی، عیسانی اؤلدورمک فیکرینه دۆشدولر و بۇ ایشی حیاتا کئچیرمک اۆچون روم ایمپراتورلوغونون فیلیسطینده اوْلان جانیشینینه مراجعت ائتدیلر. مقصد ایسه عیسانین ایسراییلی خلاص ائد‌ن مسیح اوْلمادیغینی ثبوت ائتمک ایدی. بئله کی، مغلوب اوْلان آدام مسیح اوْلا بیلمزدی. مسیح یالنیز خالقی خلاص ائد‌ن آدام اوْلمالی ایدی. بۇ مقصدلرینه نایل اوْلماق‌دان اؤترو ایسه، اوْنلار آز سوْنرا اعلان ائتدیلر کی، عیسانی توتوب موحاکیمه ائتدیک‌دن سوْنرا چارمیخا چکه‌رک اعدام ائتمیشدیرلر. بئله بیر حادثه‌نین باش وئردیینین، حتی شاهیدلرینین بئله اوْلدوقلاری باره‌ده معلوماتلار مسیحیت عنعنه‌سین‌ده ده اؤز تصدیقینی تاپدی. عیسانین آردیجیللاری آراسیندا اوْنون اؤلومو، و یا غیبه چکیلمه‌سی حاقیندا واحید فیکیر یوخ ایدی. داها سوْنرالار عیسانی آرتیق پیغمبر کیمی قبول ائتمیش بعضی یهودیلر، اؤز عقیده‌لرینی روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف یئرلرینده یایماغا باشلادیلار. بئله کی، چوْخلو سایدا دینی دعوت‌چیلر بۇ ایشی حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. نتیجه‌ده ایسه، درین معنوی بحران کئچیرن روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف سوسیال طبقه‌لری آراسیندا یئنی‌لشمیش یهودی دینینه مییللر گونو-گوندن آرتماغا باشلامیشدی. عنعنه‌یه گؤره مسیحیتی یایماغا حواریلر پتروس و پول باشلامیشدیلار. روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف بؤلگه‌لرینده عیسانین ایلک آردیجیللاری ییغینجاقلارینی کئچیریردیلر و اؤزلری بوتپرست‌لییه قارشی اعتراض سسلرینی اۇجالدیردیلار. عیسانی اوْنلار خریستوس آدلاندیریردیلار. بۇ سؤز ایسه یهودیلرین «ماشیاخ» (مسیح) سؤزونون یونانجایا ترجومه‌سی‌دیر. روم ایمپراتورلوغوندا خریستیانلیق اوّلجه قوللار، میسکینلر آراسیندا یاییلیردی. دؤزولمز شرایط‌ده یاشایان بۇ آداملار مسیحیتده نجات یولونو تاپیردی، بۇ ایده اوْنلارا معنوی یئیه‌جک وئریردی. لاکین سوْنرا مسیحیتی تدریجاً وارلی زومره‌لرین نماینده‌لری ده قبول ائتمه‌یه باشلادیلار. مسئله بوندادیر کی، روم ایمپراتورلوغوندا قدیمی یاییلمیش بوتپرست اینانجلار آرتیق جمعیت‌ده تأثیر گۆجونو ایتیرمیشدی. اوْنلار آرتیق روم ایمپراتورلوغوندا حؤکم سورن عدالتسیزلیین و ایستیبدادین رمزینه چئوریلمیشدی. بونا گؤره ده ایمپراتورلوقدا مۆختلیف غیری-قدیمی دینلر یاییلمیشدی. اوْنلارین آراسیندا میصر تانریلاری ایزیدا و اوْسیریس، ایران تانری‌سی میترانین کولتلارینی خصوصیله قید ائتمک لازیم‌دیر. بئله کی، بیر واختلار اوْنلار خریستیانلیقلا جدی رقابت آپاریر، حتی بعضی آراشدیرما‌چیلارا گؤره، مثلاً میتراییزمین بعضی اینانجلاری سوْنرالار خریستیانلیغا داخیل اوْلموشدور. بئله کی، مثلاً، اؤلن و دیریلن تانری ایده‌سی میتراییزمین اساسلارینلان بیری ایدی. لاکین سوْندا خریستیانلیق بۇ رقابت‌دن غالیب چیخابیلدی.
رومدا گئنیش خالق کۆتله‌لری طرفیندن مسیحیتین قبول ائدیلمه‌سی پروسسی کلیسا‌نین و کشیش زومره‌سی اوْلان کلروسون (یپیسکوپلار، آرخیپیسکوپلار و س.) یارانماسی ایله نتیجه‌له‌ندی. گئتدیکجه بۇ دین‌ده تشکیلاتلانما پروسسی گۆجلندی و اوْنون یاپیسال(ساختار)لاری ایمپراتورلوغون اجتماعی-سیاسی حیاتیندا آپاریجی رول اوْیناماغا باشلادی. ایمپراتور کونستانتینوسون (شابلون:لانگ-لا) (۳۰۶-۳۳۷) حاکمیّتی زامانی ایسه، کلیسا‌لارین دؤولت ماراقلارینا قوللوق ائتمه‌سی آماجی ایله، خریستیانلیق رسمی دؤولت دینی اعلان ائدیلدی. بۇندان سوْنرا بۆتون بوتپرست معبدلرینین باغلاماسی پروسسی باشلاندی. نهایت ۴۵۱-نجی ایلده کالکدون عوموم دونیا کلیسا ییغینجاغی سوْن اوْلاراق رومون هم غربینده، هم ده شرقین‌ده مسیحیتی رسمی دؤولت دینی کیمی تصدیق ائتدی. گونئی قافقازدا یئنی دین یاراناندان یاییلماغا باشلامیشدیر. آلبانیالی حواری یلیسی، اورشلیمین بیرینجی پاتریارخی حواری یعقوب طرفیندن قافقاز آلبانیاسی پاتریارخی تعیین اوْلونموشدو. ۳۱۳-نجو ایلده تزار اۇرنایر مسیحیتی قافقاز آلبانیاسیندا دؤولت دینی اعلان ائتدی.
قید ائتمک لازیم‌دیر کی، خریستیانلیقلا بوتپرستلیین موباریزه‌سی تکجه ایدئولوژی موباریزه موستوی‌سین‌ده آپاریلمیردی. مثلاً، ایمپراتورلاردان نرو (۵۴-۶۸)، دومیتیانوس (۸۱-۹۶)، ترایان (۹۸-۱۱۷)، مارکوس آورلیوس (۱۶۱-۱۸۰)، سپتی‌می سور (۱۹۳-۲۱۱)، ماکسیموس (۲۳۵-۲۳۸)، والریان (۲۵۳-۲۶۰)، دیالکتیان (۲۸۴-۳۰۵) اؤز حاکمیّتلری زامانی خریستیانلارا قارشی تعقیبلر و زوراکیلیقلار حیاتا کئچیرمکله یاددا قالمیشدیرلار. بونون اساس سببی ایسه، خریستیانلارین ایمپراتورلاری تانری کیمی تانیمامالاری ایدی. اؤز نؤوبه‌سین‌ده خریستیانلیق دا غالیب گلن‌دن سوْنرا بوتپرست‌لییه قارشی هوجوما کئچدی. بئله کی، بوتپرستلرین معبدلری محو ائدیلیر، کاهینلری اؤلدورولور، ادبیاتلاری ایسه یاندیریلیردی. مثلاً، II تودوسیوسون و III والنتینوسون امری ایله ۴۴۸-نجی ایلده پورفیرینین مشهور «خریستیانلارین علیهینه» کیتابی تونقاللاردا یاندیریلمیشدی. ۳۰ ایل اوْندان قاباق ایسه میصرین ایسکندریه شهرینده هیپاتییا آدلی تانینمیش ریاضیات‌چی عالیم قادین مسیحی یپیسکوپو کیریلین (جیریل) ایشتیراکی ایله تعصوبکش کۆتله طرفیندن وحشیجه‌سینه اؤلدورولموشدور. بۇ حادثه‌لردن سوْنرا اوروپادا آزادفیکیرلی‌لیک قاداغان اوْلونموش و هامی مسیحیتی قبول ائتمک مجبوریتینده قالمیشدی.[۱]
مسیحیتین پارچالانماسی
۸۵۸-نجی ایلده کونستانتینوپولیس کلیسا‌سینین پاتریارخی وظیفه‌سینه فوتیوس(لاتینجه: Photius) آدلی دونیوی بیر آدام تعیین اوْلونموشدو. پاتریارخ اوْلماسی اۆچون اوْنو، آلتی گونون عرضین‌ده قیرات‌چی‌دن یپیسکوپا قدر بۆتون کلیسا روتبه‌لریندن کئچیرمیشدیلر. اوْندان اؤنجه‌کی پاتریارخ ایقناتیوس (لاتینجه: Ignatius)ایسه، ایمپراتور ۳-ئجو میخائیلله بیرلیکده ایمپراتورلوغونو ایداره ائد‌ن، دایی‌سی واردا ایله اوْلان ایختیلافدان سوْنرا وظیفه‌سیندن گئتمیشدی. لاکین اوْنون طرفدارلاری بونا قارشی اعتراض ائد‌رک، فوتیوسو غصبکار اعلان ائتمیشدیلر. بۇندان سوْنرا کلیسا‌دا پارچالانما باش وئرمیشدی. ۸۵۹-نجو ایلده کونستانتینوپولیس‌ده (ایستانبول‌دا) ییغیلان کلیسا مجلیسی ایقناتیوسون طرفدارلارینی پیسله‌میشدیر. لاکین، اوْنلار روم پاپینا مراجعت ائد‌رک، ۸۶۱-نجی ایلده داها بیر کلیسا مجلیسینین ییغیلماسینا نایل اوْلدولار. بۇ دفعه ده اوْنلارین مؤقیعتی پیسله‌نمیشدی. لاکین روم پاپی نیکولاس ۸۶۳-نجو ایلده هر ایکی کلیسا مجلیسلرینین قرارلارینی اعتبارسیز اعلان ائتدی. بۇندان سوْنرا غرب و شرق کلیسا‌لاری آراسیندا ایلک دفعه اوْلاراق، و سوْندا کلیسا‌نین پارچالانماسینا گتیره‌ن، بیر ایختیلاف باش وئرمیش اوْلدو. پاپ نیکولاس بۇ آددیمی بولقاریستان کلیسا‌سینین اۆزرینده حاکمیّتی الده ائتمک و بۇ کلیسا‌نی بیزانس پاتریارخلارینین حاکمیّتین‌دن آلماق اۆچون آتمیشدی. اصلینده ایسه، مسیحیت کلیسا‌سینین بؤلونمه‌سی آرتیق بیر ضرورته چئوریلمیشدی. مسئله بوندادیر کی، هم روم پاپلاری، هم ده کونستانتینوپولیس پاتریارخلاری بۆتون مسیحیت دونیاسی اۆزرینده باشچیلیق ائتمک ایسته‌ییردیلر و اوْنلارین آراسینداکی رقابت گئتدیکجه درینله‌شیردی.
پاپ نیکولاسین حرکتینه جواب اوْلاراق، پاتریارخ فوتیوسون طرفدارلاری ۸۶۷-نجی ایلده کونستانتینوپولیس‌ده داها بیر کلیسا مجلیسی چاغیردیلار. اوْرادا پاپ نیکولاسین وظیفه‌سیندن آزاد اوْلونماسی حاقیندا قرار قبول ائدیلدی. لاکین بۇندان سوْنرا، بیزانس‌دا سارای چئوریلیشی باش وئردی و بونون نتیجه‌سینده فوتیوسون اؤزو وظیفه‌سیندن دئوریلدی. بۇندان سوْنرا ۸۶۹ - ۸۷۰-نجی ایللرده رومون تاکیدی ایله کونستانتینوپولیس‌ده داها بیر کلیسا مجلیسی ییغیلمیش‌دی. بۇ مجلیسی غرب (کاتولیک) کلیسا‌سی VIII عوموم دونیا کلیسا مجلیسی کیمی تانینیر. شرق (اوْرتودوکس، و یا پراووسلاو) کلیسا‌سی ایسه، اوْنو عوموم دونیا کلیسا مجلیسی کیمی تانیمیر. مجلیسین قراری ایله، فوتیوس کسکین صورت‌ده پیسله‌نیب، وظیفه‌سیندن آزاد ائدیلمیشدی. اوْنون یئرینه کونستانتینوپولیس پاتریارخی وظیفه‌سینه ایقناتیوس برپا ائدیلدی. بونا باخمایاراق، فوتیوس کونستانتینوپولیس‌ده بؤیوک نفوذا مالیک ایدی. ۸۷۷-نجی ایلده، ایقناتیوسون اؤلومون‌دن سوْنرا، اوْ یئنی‌دن پاتریارخ اوْلدو. بۇندان سوْنرا، ۸۷۹ - ۸۸۰-نجی ایللرده داها بیر کلیسا مجلیسی ییغیلدی. بۇ مجلیس‌ده پاپ نیکولاسین نماینده‌لری، اوْنون تاختدان سالینماسینا گؤره فوتیوس‌دان عذر ایسته‌مه‌سینی طلب ائتدیلر. لاکین فوتیوس عذر ایسته‌مه‌دی. بۇ مجلیس‌ده شرق کلیسا‌سینین نماینده‌لری غرب‌ده یاییلمیش بعضی اینانجلاری و آیینلری ده پیسله‌میشدیرلر. «فیلیوقوئ» آدلانان اینانج خصوصیله پیسله‌نمیشدی. مسئله بوندادیر کی، شرق‌ده و غرب‌ده کلیسا عنعنه‌لری، بعضی آیینلر، بیر-بیرین‌دن فرقله‌نیردی. بۇ عامل ده کلیسا‌نین پارچالانماسیندا بللی رول اوْینامیشدی. بۇ کلیسا مجلیسی غرب‌ده اوّلجه عوموم دونیا کلیسا مجلیسی اعلان اوْلونموشدور. لاکین سوْنرا، بۇ کیفیت‌ده، فوتیوسون عوضینه ایقناتیوسو پاتریارخ کیمی یئنی‌دن تانییان، ۸۶۹-۸۷۰-نجی ایللرده کئچیریله‌ن، مجلیس تانینمیشدی.
عئینی زامان‌دا، یوخاریدا قید اوْلوندوغو کیمی، مسیحیتین احکاملاری و اینانجلارینین اساسلاری دا غرب و شرق کلیسا‌لارینین مۆباحیثه هدفینه چئوریلمیشدیر. معلوم اوْلدوغو کیمی، خریستیانلار تانرینین اۆچ صیفت‌دن عبارت اوْلدوغونو ادعا ائدیرلر. بۇ صیفتلرین اۆچونجوسو اوْلان مقدس روح، حیات‌وئریجی کیفیتلرینه مالیک اوْلان صیفت‌دیر. اوْنون آتادان و یا اوْغولدان چیخماسی حاقیندا گرگین مۆباحیثه‌لر، کلیسا‌نین عقیده نؤقطه-نظرین‌دن پارچالانماسینا گتیریب چیخارمیشدی. غرب‌ده آمبروسیوس، هیرونیموس، آوقوستینوس کیمی کلیسا آتالاری، مقدس روحون تکجه آتادان دئییل، هم ده اوْغولدان چیخماسینی (لاتینجه: filioque) ادعا ائدیردیلر. VII عصرده ایسپانیانین تولدو شهرینده کئچیریلن کلیسا مجلیسینده فیلیوقوئ کریستیان عقیده‌سینین اساسلارینا (سیمبولونا) داخیل ائدیلمیشدیر. بونا دلیل اوْلاراق عیسانین سؤزلری گتیریلیردی:
"بونو دئدیی زامان، اوْنلارا اۆفوردو و: «مقدس روحو قبول ائدین»، – دئدی.
لاکین شرق کلیسا‌سی فیلیوقونی قبول ائتمه‌میشدی. اوْنلارین فیکرینجه مقدس روح یالنیز آتادان چیخیر، اوْغولدان چیخماز. غرب آتالارینین فیلیوقوئ حاقیندا دئدیکلرینی ایسه، کلیسا‌نین دئییل، اوْنلارین شخصی فیکیرلری اوْلدوغونو دئییردیلر.
بولقاریستان اۆزرینده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا گئدن مۆباحیثه‌لر ایسه، سوْندا، شرق کلیسا‌سینین خیرینه حل اوْلون‌دو. بولقاریستان کلیسا‌سی کونستانتینوپولی‌سین نظارتی آلتینا کئچدی. X عصرده ده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا صۆلح الده ادیلممیش‌دی. کونستانتینوپولیس کشیشلری روم پاپسینا یالنیز موستسنا حاللاردا مراجعتلر ادیردیلر. بۇ عامل ایسه کلیسا‌لری بیری-بیرین‌دن داها دا اۇزاقلاش‌دیریردی. ۱۱-جی عصرده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا موناسیبتلر بیر قدر فاللاشدیرمیش‌دیر، لاکین بۇ فاللاشما سوْندا اوْنلارین پارچالانماسی ایله نتیجلنمیش‌دیر. اوْ دؤورده روم پاپسی اوْلان IX لو گونئی ایتالیادا کونستانتینوپولیس پاتریارخینین تابچیلیین‌ده اوْلان کلیسا‌لرده غرب (لاتین) آیینلرینین ایجرا اوْلونماسینی طلب اتمیش‌دیر (قید اوْلوندوغو کیمی غرب کلیسا‌لرین بعضی دینی آیینلری شرق اوْرتودوکس آیینلرین‌دن فرقله‌نیردی). اؤز نؤوبه‌سین‌ده کونستانتینوپولیس پاتریارخی میخال کللواریوس (لاتینجه: Michael Cerullarios)کونستانتینوپولیس‌ده پاپنین تابلیین‌ده اوْلان کلیسا و موناستیرلارین باغلانماسی حاقیندا سرانجام ورمیش‌دیر. وضعیتین گرگینلشمه‌سینی گؤره‌ن بیزانس ایمپراتورو کونستانتینئ مونوماخوس لاتینجه: Constantine Monomachus) غربله موناسیبتلرینی پوزماق ایسته‌میردی. اوْ، پاپ ایله دانیشیقلار آپاراراق، کونستانتینوپولی‌سه پاپ طرفیندن گؤندریلمیش نماینده‌لری قبول اتمه‌یه حاضیر اوْلدوغونو بیلدیرمیش‌دی. لاکین نماینده‌لرین گلیشین‌دن سوْنرا، اوْنلارین شرق (یونان) کشیشلری ایله شدت‌لی ایختیلافی باش ورمیش‌دیر. بۇ ایختیلاف نتیجه‌سینده پاپنین نماینده‌لری کونستانتینوپولیس پاتریارخینی و اوْنا تابع اوْلان بۆتون شرق کلیسا‌لرینی هرس‌ده (بیدت‌چی‌لیک) و دین‌سیزلیک‌ده اتهام اد‌رک، اوْنلارین کریستیان کلیسا‌سین‌دن خاریج ادیلمه‌سی حاقیندا مکتوب یازاراق اوْنو رسمی عبادت زامانی کونستانتینوپولی‌سین مقدس سوفییا (آیا سوفیا) کلیسا‌سین‌ده یونان کشیشلرینه تقدیم اتدیلر. اؤز نؤوبه‌سین‌ده پاتریارخ میخال کللواریوس ۱۰۵۴-جو ایلده کلیسا مجلیسی ییغاراق پاپنین نماینده‌لرینی لنتلمیش، روم کلیسا‌سی ایله بۆتون علاقه‌لرین کسیلمه‌سی حاقیندا سره‌نجام ورمیش‌دیر. بۇ حادثه‌لردن سوْنرا کریستیان کلیسا‌سی پارچالانمیش‌دیر. شرق (یونان) کلیسا‌سی اوْرتودوکس (پراووسلاو)، غرب (لاتین) کلیسا‌سی ایسه کاتولیک آدلاندیریلمیش‌دیر.[۲]
(سمبول‌لاری)
اساس مقاله: کریستیان سیموولیکاسی
خاج. خاچ مسیحیتین ان گئنیش یاییلمیش رمزی‌دیر، عیسانین اعدام ائدیلدیی آلتین تصویری‌دیر. لاکین بۇ رمز مسیحیتدهن اؤنجه قدیم میصرده حیات سمبولو اوْلموشدور و آنکه آدلانیردی. خاچین یوخاری‌سین‌دا اوْلان دایره قادین، آشاغی حیصّه‌سی ایسه کیشی باشلانقیجینی سیمبولیزه ائدیر. عومومیتله خاچین تصویرینی خریستیانلار میصر عنعنه‌سین‌دن آلمیش‌دیلار. مسیحیتده خاچین رمز کیمی یارانما تاریخی ۲-نجی-۳-نجو عصرلره تصادف ائدیر. خاچلارین بیر نئچه نوعلاری واردیر. لاتین خاچی، یونان خاچی، قولقوفا (عیسینی اعدام ائدیلن تپه‌نین آدی) خاچی و یا پیلله‌لی خاچ، روس اوْرتودوکس (پراووسلاو) کلیسا‌سینین خاچی، روم پاپازلارینین خاچی، خاچ سویونا سالینما مراسیمینه عایید اوْلان خاچ، غلبه‌نین رمزی اوْلان یونان خاچی، کوره اۆزرینده غلبه‌نین سمبولو اوْلان خاچ، مقدس پتروسون چئوریلمیش خاچی، اورشلیم(قودس) خاچی و سایر.
بالیٛق. بالیق ایلک کریستیان سیمبوللارین‌دان بیری اوْلموشدور. اوْ عیسانین رمزی معناسینی داشیییردی. بونا سبب شکیل‌ده گؤستریله‌ن یونان حرفلرینین آبرویاتوراسی‌دیر (ایختوس). بۇ آبرویاتورا یونان دیلینده "خیلاصکار عیسی مسیح تانرینین اوْغلودور" سؤزلرینین بیرینجی حرفلرین‌دن یارانمیش‌دیر. "ایختوس" سؤزو ایسه یونانجا بالیق دئمکدیر. عئینی زامان‌دا عیسانین ایلک آردیجیللارینین بیر نئچه‌سی بالیق‌چی اوْلموشدور. بونا گؤره خریستیانلار اؤزلرینی "اینسان روحونو توتانلار" آدلاندیریردیلار.
گمی. گمی ده مسیحیتین ان قدیم رمزلرین‌دن (سیمبوللارین‌دان) بیری‌دیر. مثلاً مشهور روم ایلاهیات‌چی‌سی هیپپولیتوس (III عصرده یاشامیش‌دیر) کریستیان کلیسا‌سینی "دالغالار اۆزرینده اۆز‌ن و هچ زامان باتمایان" گمییه بنزدیردی. باشقالاری اوْنو "نجات گمی‌سی" آدلاندیریردیلار
لاباروم . لاباروم (لاتین سؤزودور) ایمپراتور کونستانتینوسون بایراغی اوْلموش‌دو. اوْنون حاکمیّتی دؤورون‌دن باشلایاراق، مسیحیتین رمزینه چئوریلمیشدیر. بایراغین اۆزرینده "خریستوس" سؤزونون یونانجا ایلک ایکی حرفی و "هوج وینجئ" (بونونلا غلبه چالاجاغیق) سؤزلری یازیلمیش‌دیر. روایتلره گؤره ۳۱۲-نجی ایلده میلوییا کؤرپوسو یاخینلیغین‌دا باش وئرن دؤیوش‌دن اؤنجه ایمپراتور کونستانتینوس و اوْنون ۴۰ مین‌لیک اوْردوسو گؤی‌ده بؤیوک بیر خاچی گؤردولر. بۇ خاچ حتی گونشی ده باغلامیش‌دی. باشقا روایته گؤره، بۇ دؤیوش‌دن اؤنجه کونستانتینوس یوخودا لابارومومو گؤره‌رک ایٛن هوج سیگنو وینجس (بۇ رمزله غلبه چالاجاق‌سان) سؤزلرینی ائشیتمیشدی. بۇ یوخونو گؤرن‌دن سوْنرا، کونستانتینوس اؤز عسکرلرینه گؤردویو لابارومو اؤز قالخانلارینین اۆزرینده تصویر ائتمه‌یی امر ائتمیشدی. بۇ دؤیوش اوْنون غلبه‌سی ایله بیتمیشدی و بۇندان سوْنرا کونستانتینوس روم ایمپراتورو اوْلموش‌دو. اوْنون حاکمیّتی دؤورونده ده خریستیانلیق دؤولت دینی ایستاتوسونو آلمیشدی.[۳]
آذربایجان‌دا خریستیانلیق
خریستیانلیغ آذربایجان اراضی‌سینه ارانین ایلک عصرلرین‌دن، هله عیسی مسیحین هواریلری دؤورونده قافقاز آلبانیسی واسطه‌سیله نفوذ اتمیش‌دیر. ۷۰-جی ایلده یروسلیمین (قودسون) سوقوطون‌دان سوْنرا یهودیلرین قافقازا کؤچورولمه‌سی گۆج‌لنیر. گلنلر عیسینین گؤستردیی معجزه‌لردن دانیشیرلار. بۇ جور تبلیغین تأثیری آلتیندا بؤلگه‌ده ایلک کریستیان ایجمالاری یارانیر.
آلبانیدا مسیحیتین یاییلماسین‌دا بۇ دؤور هواری (سیروفیل) دؤورو آدلانیر و هواریلردن وارفولومی و فاددیین آدلاری ایله باغلی‌دیر. هواری فاددیین شاگیردلرین‌دن اوْلان یلیسی یروسلیمین بیرینجی پاتریارخی یقوبون خییر-دعاسی ایله ینی دینی تبلیغ اده-اده آقوان دیارینا گلیب چیخمیش و کیش آدلی یرده کلیسا تیکمیش‌دیر. بۇ کلیسا ارمنیستان‌داکی بیرینجی کریستیان کلیسا‌سین‌دن قاباق تیکیلمیش‌دیر.
سوْنرا یلیسی چولایا (دربنده) یوللانمیش، داها سوْنرا ایسه سامور چایینی کچیب دینین تبلیغینی داوام اتدیرمیش، هلمس کندین‌ده بوتپرستلر طرفیندن اؤلدوروله‌رک بیر چالایا آتیلمیش‌دیر. سوْنرالار آلبان ملیکی واچاقانین گؤستریشی ایله یلیسیین جسدینین قالیقلاری خروق کندین‌ده تورپاغا تاپشیریلمیش، چالانین اۆزرینده ایسه کیچیک بیر مبد تیکیلمیش‌دیر.
۳۱۳-جو ایلده روم ایمپراتورو کونستانتین خریستیانلیغا اعتیقاد اۆزرین‌دن قاداغانی گؤتوره‌ن‌ده آلبان حؤکمداری اۇرنایر کریستیان‌لیغی دؤولت دینی اعلان ادیر. بۇ واخت‌دان اعتباراً آذربایجان‌دا مسیحیتین یاییلماسینین قرکوفیل دؤورو آدلانان ینی دؤورو باش‌لانیر. آکادمیک ز.بونیادوو گؤستریر کی، اۇرنایر، ۲-جی واچئ و ۳-جو واچاقان اؤلکه‌ده کریستیان‌لیغی یایماق اۆچون موباریزه آپارمیشلار. ۴-جو-۵-جی عصرلرده روحانی‌لیک و کلیسا ایرارخییاسی تشکول تاپیر. کاتولیکوسون گؤستریشی ایله فوداللار اؤز اراضیلرین‌ده کلیسا اۆچون خصوصی یرلر آییریردیلار. بؤلگه‌ده کلیسا‌لر تیکیلیر، دینی کیتابلار سیریانی، آرامی و یونان دیللرین‌دن آلبان دیلینه ترجومه ادیلیردی. سینای‌دا آشکار ادیلمیش "آلبان یازی‌سین‌دا و آلبان دیلینده" لکسیوناری دونیادا مسیحیتین ان قدیم کۆتلوی(توده) قیرات کیتابلارین‌دان ساییلیر.
۴۵۱-جی ایلده خالکیدون کلیسا توپلانتی‌سین‌دا آلبانی مونوفیزیت‌لییه اۆستونلوک وریر. ۵-جی-۶-جی عصرلرده اؤلکه اپازی‌سین‌ده مونوفیزیتلرله دیوفیزیتلر آراسیندا موباریزه گۆج‌لنیر. ۶-جی عصرین سوْنو – ۷-جی عصرین اوّللرین‌ده آلبان کلیسا‌سی دیوفیزیت‌لیگی قبول ادیر. آلبان کاتولیکوسونون ایقامتگاهی چوقای شهرینده یرلشیردی. ۵۵۲-جی ایلده ایقامتگاه بردهیه کؤچورولموش‌دور. ایسلام فوتوهاتلارین‌دان، خصوصیله آلبان ملیکلیینین سوقوطون‌دان سوْنرا اؤلکه‌ده مسیحیتین رولو زیفلمیش، آلبان دیلی سیخیشدیریلیب چیخاریلمیش‌دیر. ۸-جی-۹-جو عصرلرده آذربایجان اراضی‌سین‌ده موستقیل دؤولتلر یارانان‌دا آلبان کلیسا‌سی یئنی‌دن آوتوکفال کلیسا ایستاتوسونو برپا اتمیش‌دیر.
۱۰-جو-۱۱-جی عصرلرده بؤلگه‌ده شرق کریستیان‌لیغی نفوذونو بللی درجه‌ده قورویوب ساخلایا بیلمیش‌دی. بۇ دوروم ۱۸-جی عصره کیمی بئله‌جه داوام اتمیش‌دیر. ۱۸۳۶-جی ایلده چار حکومتی سینودون تقدیماتی ایله آلبان کلیسا‌سینی لغو ادیر، کلیسا‌نین بۆتون املاکی اچمیدزین کاتولیکوس‌لوغونا وریلیر. ۲۰-جی عصرین ۸۰-۹۰-جی ایللرین‌ده آلبان کلیسا‌سی بیر داها برپا اوْلونور. ۲۰۰۳-جو ایلده آلبان-اۇدی کریستیان ایجماسی دؤولت قیدیاتین‌دان کچیر. بۇ، شکی‌ده‌کی کیش کلیسا‌سینین برپاسین‌دان سوْنرا اوْلموشدور. حاضیردا قبه‌له رایونونون نیج کندین‌ده‌کی کلیسا‌نین ده برپاسی داوام اتدیریلیر.
آذربایجان‌دا خریستیانلیغ اؤزونون پراووسلاولیق، کاتولیک‌لیک و پروتستانت‌لیق قوْللاری، هابله مۆختلیف سکتانت ایجمالاری ایله تمثیل اوْلونموشدور. دؤولت قیدیاتین‌دا ۵ قریقوریان ایجماسی واردیر. پراووسلاولیق آذربایجانا ۱۹-جو عصرین اوّللرین‌دن اعتباراً روس چاریزمینین بؤلگه‌ده یریتدیی "کؤچورمه سیاستی" چرچیوه‌سین‌ده نفوذ اتمه‌یه باشلامیشدیر. باکی‌دا ایلک پراووسلاو کلیسا‌سی ۱۸۱۵-جی ایلده فعالیّته باشلامیشدیر. روس پراووسلاو کلیسا‌سین‌ده باش وره‌ن پارچالانمانین آغیر نتیجه‌لرین‌دن سیغورتالانماق اۆچون سکتانت خریستیانلارین قافقازا سورگونو باش‌لانیر. آذربایجان‌دا ایلک روس کؤچکونلری ۱۸۳۴-جو ایلده شاماخی قضاسیندا آلتی-آغاج کندینی، ۱۸۳۸-جی ایلده لنکران قضاسیندا ول کندینی، ۱۸۴۲-جی ایلده یلیزاوتپول قوبرنییاسیندا روس بوری‌سی، ۱۸۴۴-جو ایلده ایسه سلاویانکا کندلرینی سالیرلار. ۱۸۶۸-جی ایلده باکی قوبرنییاسینین اراضی‌سین‌ده ۲۱ سکتانت کن‌دی وار ایدی کی، بورادا ۱۳ مین سکتانت یاشاییردی.
کاتولیسیزم. باکی‌دا ایلک روم-کاتولیک پریخودو ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرین‌ده روس اوْردوسو طرفیندن حرب‌چی کاتولیکلرین قافقازا سورگون ادیلمه‌سی ایله علاقه دار اوْلاراق یارادیلمیش‌دیر. پریخود تتری-سکاروداکی (گورجوستان) روم-کاتولیک حربی پریخودونا تابع ایدی. ۱۸۸۲-جی ایلده باکی پریخودو موستقیللشیر. ۱۸۹۵-جی ایلده مقدس مریه‌مین باکیره حامیله‌لیگی شرفینه کلیسا، ۱۹۰۳-جو ایلده ایسه باکی قبیریستانلیغین‌دا مقدس خاچ کلیسا‌سی تیکیلیر. ۱۹۰۹-۱۹۱۲-جی ایللرده باکینین گؤزل معمارلیق عابیده‌لرین‌دن ساییلان ینی مقدس مریه‌مین باکیره حامیله‌لیگی کلیسا‌سی قوتیک اۆسلوب‌دا اینشا ادیلیر. سووت دؤورونده کلیسا داغیدیلمیش‌دیر. ۱۹۹۹-جو ایلده باکی‌دا روم-کاتولیک ایجماسی یئنی‌دن برپا اوْلونور. ۲۰۰۱-جی ایلده ایجما اؤز عبادت اوینی یارادیر. حاضیردا باکی‌دا روم-کاتولیک کلیسا‌سینین اینشاسی اۆچون توْرپاق ساحه‌سی آیریلمیش‌دیر. ۲۲-۲۳ مئی ۲۰۰۲-جی ایلده روم-کاتولیک کلیسا‌سینین سابیق باشچی‌سی پاپ ایوانن ۲-جی پاول باکی‌دا رسمی سفرده اوْلموشدور.
باپتیزم. اینجیل‌چی-لوتران کلیسا‌سینین آردیجیللاری باکییا هله ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاری‌سین‌دا نفت یاتاقلارینین ایستیسمارین‌دا ایشتیراک اد‌ن آلمان صنایع‌چیلری سیراسین‌دا گلمیشلر. اوْنلارین گلیشینین بیر سببی ده ۱۹-جو عصرین اوّللرین‌ده آلماندا باش ورمیش سیاسی و دینی ایغتیشاشلار ساییلمالی‌دیر. اوْ واخت اؤلکه‌ده بئله بیر مؤوهومی شاییه یاییلمیشدی کی، غرب‌ده قیامت گونو یاخینلاشیر، نجات آنجاق شرق‌ده‌دیر. اهالی، خصوصیله سکتانت دیندارلار روسیهیا و قافقازا کؤچمکله قیامت گونونون سورغو-سوالین‌دان یاخا قورتارماغا چالیشیردیلار. ۱۸۱۹-جو ایلین اوّلین‌ده آذربایجان‌دا ۲۰۹ آلمان عائله‌سی واردی. باکی‌دا اینجیل‌چی-لوتران ایجماسی ۱۸۷۰-جی ایلده یارادیلمیش‌دیر. ۱۸۹۹-جو ایلده ایجمانین عضولری شهرده اؤز مبدلرینی – کیرخانی (ایندیکی کامرا و اوْرقان موسیقی‌سی زالی) تیکمیشلر. یلنندورف‌دا (ایندیکی خانلار) کیرخا داها اوّل تیکیلمیش‌دیر. ۱۹۳۷-جی ایلده لوتران کلیسا‌سینین کشیشلری باشقا دینی ایجمالارین نماینده‌لری ایله بیرلیکده سورگون ادیلمیش، گولللنمیشلر. ۱۹۹۴-جو ایلده لوتران ایجماسی باکی‌دا یئنی‌دن فعالیّته باشلامیشدیر.[۴]
خاریجی کچیدلر
- Yeniheyat.com Archived 2016-11-06 at the Wayback Machine.
- Azerincil.net Archived 2012-05-11 at the Wayback Machine.
بیرده باخ
قایناقلار
- ^ آیدین علی‌زاده. خریستیانلیق: تاریخ و فلسفه ۱-جی فصیل، ایلک مسیحیتین قیسا تاریخی ایجمالی
- ^ آیدین علی‌زاده. خریستیانلیغ: تاریخ و فلفه‌سه ۸-جی فسیل، غرب و شرق آراسیندا ایختیلافلار و کریستیان کلیسا‌سینین پارچالانماسی
- ^ آیدین علی‌زاده. خریستیانلیق: تاریخ و فلفسه مسیحیتین سیمبوللاری
- ^ آذربایجان‌دا دینلرین تاریخی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-11-05. یوْخلانیلیب2016-11-06.
آنادولو تورکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Hristiyanlık»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲ جولای ۲۰۱۷ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).