جوغرافی کشفلر
جوغرافی کشفلر — ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده اوروپالیلار طرفیندن یئنی تیجارت یوْللارینین آختاریلماسی آماچ ایله باشلادیلان و یئنی اوقیانوسلارین، قیطعه‌لرین کشف ائدیلمه‌سی ایله نتیجه لنمیش کشفلره وئریلن آد. آوروپادا اوْلان سیّاح و دنیزچیلرده اوْلان بؤیوک ماراق جوغرافی کشفلرین باشلانماسینا بؤیوک تکان وئرمیش‌دیر. دیگر طرف‌دن اوْرتا عصرلرده آوروپادا ایقتیصادی دۇرومین گرگین اوْلماسی، اینسانلارین یئنی زنگین توْرپاقلار آختارماسی هَو‌سینی داها دا سورعتلن‌دیریردی. ایلک چوغرافی کشفلر اطلس اوقیانوسو و آفریقا ساحللریندن، فرانسه و جئنوالی گمی‌چیلر طرفیندن باشلادیلمیش‌دیر. کانار آدالاری و آزور آدالارینین کشف ائدیلمه‌سی، بۇ سیاحتلر نتیجه‌سینده مۆمکون اوْلموش‌دور.
جوغرافی کشفلرین باشلانماسینین باش‌لیجا سببلری
[دَییشدیر]- اوروپادا جوغرافیا علمی‌نین داها گئنیش اؤیرنیلمه‌سی و گمی‌چی‌لیک تجروبه‌لری‌نین گئنیشلنمه‌سی، کومپاسین کشفی.
- یئرلی اهالی‌نین اوروپادا اوْلمایان آنجاق باشقا دۆنیالاردا (قیطعه‌لرده) مؤوجود اوْلماسیندان خبردار اوْلدوقلاری ادویاتلار.
- ایسپانیا و پورتوقال دؤولتلری طرفیندن یئنی معدنلرین کشف ائدیلمه‌سی اۆچون گمی‌چیلرین دستکلنمه‌سی.
- مسیحیت دینین و آوروپا مدنیتی‌نین دیگر دۆنیالاردا یاشایان اینسانلار آراسیندا یاییلماق ایستنمه‌سی.
- علم ساحه‌سینده الده اوْلونان اۇغورلاردان سوْنرا، باشقا اراضیلرده یاشایان اینسانلارین اؤیرنیلمه‌سینه ماراغین آرتماسی.
- اۇزون مسافه‌یه حرکت ائتمه‌سی اۆچون نظرده تۇتولموش مۆمکون اوْلان گمیلرین حاضیرلانماسی.
- کومپاسین کشف ائدیلمه‌سی.
کریستوفور‌کولومب (۱۴۵۱-۱۵۰۶)، ۱۴۹۲-جی ایلده آمریکا قاره‌سینی کشف ائدره‌کن، اۇجوز و قیسا بیر یوْللا آسیایا گئتمک ایستییردی. اوْرتا عصرلرده یاشایان بیر دنیزچی و سیّاحلارین اساس آماچلاری هیندوستانا گئدن دنیز یوْللارینی تاپماق و همین اؤلکه ایله تیجارت علاقه‌لری قورماق اوْلموش‌دور. هیندوستانا قۇرو یوْلو ایله گئدن یوْل آنادولو و قافقاز اراضیلریندن کئچیردی. همین دؤورده بۇ اراضیلر عثمانلی ایمپیراتورلوغونین نظارتی آلتیندا اوْلدوغون‌دان ونیزلی تاجیرلردن یۆکسک گؤمروک وئرگی‌سی آلینیردی. بۇ سبب‌دن آوروپالی تاجیرلر آلتئرناتیو تیجارت یوْللارینین آختاریلماسی ایله مشغول ایدیلر. ۱۵-جی عصرده آوروپادا بئله بیر تصوّر یارانمیشدی کی، هیندوستانا جاتان هر بیر دنیزچی و یا تاجیر فوری وارلاناجاق. ۱۵-جی - ۱۶-جی عصرلرده ایپک پارچا، باهارات و ادویات کیمی دَیَرلی مادّه لار یالنیز هیندوستاندا مؤوجود ایدی و بئله ماللارا اوروپادا بؤیوک تلابات واردی.
پورتوقال سیّاحی بارتولومو دیاشین اومید بورنونو کشف ائتمه‌سی، هیندوستانا گئدن یوْلون تاپیلماسی ایستیقامتینده بؤیوک ایرلیلییشه سبب اوْلدو. آنجاق بارتولومو دیاشین گمی هئییتی تروپیک(چوخ ایستی) قیزدیمرا نوخوشلوق‌ه یولوخدوغون‌دان اوْنون هیندوستانا گئتمه‌سی باش توتمامیش‌دیر. دیگر بیر پورتوقال سیّاحی واسکو دا قاما ۱۴۹۸-جی ایلده آیلارلا داوام ائدن سیاحتین آردین‌دان سوْنون‌دا هیندوستانا چاتدی. فرنان ماژلان ۱۵۱۹-۱۵۲۲-جی ایل دۆنیا سیاحتینده دۆنیانین یووارلاق شکیل‌ده اوْلدوغونو ثبوت ائتمیش اوْلدو. ونیزلی سیّاح مارکو پولو آسیا قاره‌سینه سیاحتی زامانی بۇرادا گؤردوکلری اساسیندا مارکو پولونون کیتابینی یازدی. بۇ کیتاب واسطه‌سی ایله آوروپالیلارین آسیا و شرق خالقلاری حاقیندا معلوماتلاری داها دا گئنیشلندی.
جوغرافی کشفلرین نتیجه‌سی
[دَییشدیر]جوغرافی کشفلر آوروپادا یاشایان یئرلی خالقین خام مادّه لاری ایله داها یاخشی تامین اوْلونماسی ایله نتیجه لندی. کشف اوْلونان اراضیلرده یاشایان خالقلار، آوروپالیلارا نیسبت‌ده تکنیک و حرب ساحه‌سینده چوْخ گئری قالیردیلار. بۇ سبب‌دن کشف اوْلونان اراضیلرده یاشایان خالقلار آسان‌لیقلا، آوروپالیلارین اسارتینه دۆشوردولر. بۇنونلا دا موستملکه‌چی‌لیک آدی وئریلن اسارت فوْرماسی باشلامیش اوْلدو. آوروپالیلار کشف اوْلونان اراضیلره باشلیچا اوْلاراک ۳ قروپ شخص گؤندریردیلر. بۇنلاردان بیری راهیبلر ایدی. راهیبلرین ایشی یئرلی اهالینی مسیحیتلاشدیرماقدان عبارت اوْلموش‌دور. جنگاورلر یئرلی اهالی‌نین موباریزه عزمینی قیرماغا، تاجیرلر ایسه داها الوئریش‌لی تیجارت یوْللارینی آختاریلماسی ایله مشغول اوْلوردو. جوغرافی کشفلرین بیر چوْخو یئرلی اهالی اۆچون فاجعه ایله نتیجه لنمیش‌دیر.
ایسپانیا فاتیح ارنان کورتسین مکزیکدا یاشایان یئرلی آزتک خالقینی جوغرافی کشفلر آدی ایله محو ائتمه‌سینی بۇنا مثال گؤسترمک اوْلار. فرانسیسکو پیزاررو ایسه پرودا یاشایان یئرلی اینک خالقینین کرالینی اسیر آلمیش و عوضینده ایسه بؤیوک میقداردا قیزیل طلب ائتمیشدیر. قیزی‌لی آلدیق‌دان سوْنرا ایسه کرالی اؤلدورولمه‌سینه امر وئرمیش‌دیر. جوغرافی کشفلرده اۇغورلارین الده اوْلونماسینین اساس سببلریندن بیری‌ده، آوروپالیلارین بۇ کشفلره یاخشی شکیل‌ده حاضیرلانمالاری اوْلموش‌دور. ۱۵-جی عصرده تاختا اوْلموش پورتوقال کرالی هنری طرفیندن آچیلمیش دنیزچی‌لیک مکتبی واسکو دا قاما و بارلاتمو دیاس کیمی دنزی‌چیلری یئتیشدیرمیش‌دیر.
بؤیوک جوغرافی کشفلر
[دَییشدیر]۱۵-جی عصرین ایکینجی یاری‌سیندان ۱۷-جی عصرین اوْرتالارینادک بؤیوک جوغرافی کشفلر زامانی اوروپا دنیزچیلری و سیّاحلاری اوّللر معلوم اوْلمایان دنیزلری و اوقیانوسلاری، آدالاری و ماتریکلری کشف ائتدیلر، ایلک دۆنیا سیاحتینه چیخدیلار، یئرین کوره شکلینده اوْلماسینی عملی صورت‌ده ثبوتا یئتیردیلر. نامعلوم اؤلکه‌لرین آختاریلماسی اۆچون اساس ایستیمول عصرلر بوْیو دوغو ماللاری آلماق اۆچون آوروپادان شرقه آخان قیزیلا حریسلیین اوْلماسی ایدی. بۇندان باشقا، شرقه گئدن قۇرو تیجارت یوْللاری عثمانلی ایمپراتورلوغونون الینده ایدی. بۇنا گؤره ده آوروپا دنیزچیلری اؤزلری‌نین هیندوستانا و چینه گئدن یوْللارینی آختارماغا باشلادیلار. هم ده دنیز یوْللاری قۇرو یوْللارا نیسبتاً داها الوئریش‌لی و تهلوکه‌سیز ایدی. ایلک دفعه اوْلاراق هیندوستانا گئدن یوْللاری پورتوقال دنیزچیلری آختارماغا باشلادیلار. ۱۴۸۶ - ۸۷-جی ایللرده بارتولومو دیاشین سفری آفریکانین جنوب اۇجقارلارینا چاتمیش‌دی. دیاش آفریکانی جنوب‌دان اؤتوب-کئچمیش ایلک آوروپالی‌دیر.
گئری قاییدارکن اۆمید بورنونو کشف ائتمیشدیر (۱۴۸۸). ۱۴۹۲-جی ایلده کریستوفور‌کولومبون ایسپانیا کرالی طرفیندن مالیلشدیریلن اۆچ سفری سایه‌سینده آمریکا قاره‌سی کشف و تدقیق اوْلون‌دو. ۱۴۹۸-جی ایلده آفریقانی اؤتوب-کئچن واسکو دا قاما هیندوستانا چاتدی. ۱۵۱۳-جو ایلده ایسپانیا فاتیحو نونیس بالبوا پاناما برزخینی کئچه‌رک بؤیوک اوقیانوسی کشف ائتدی. ۱۵۱۹-۲۲-جی ایللرده فرناندو ماژلان دنیزله ایلک دؤور-عالم سیاحتینه چیخدی. ۱۶۴۲ - ۴۴-جو ایللرده هولند دنیزچی‌سی آبل تاسمان تاسمانی، نیوزلند آدالارینی و یئنی اوتریش ماتریکینی کشف ائتدی. ۱۶۴۸-جی ایلده روس دنیزچی‌سی سمیون دژنیوو قوزئی بۇز اوْقیانوسوی بویونجا غربی آسیایا سیاحت ائتدی و آسیانی آمریکا قاره‌سیدان آییران بوغازی (سوْنرالار برینق بوغازی آدلاندیریلمیش‌دیر) کشف ائتدی. بؤیوک جوغرافی کشفلر آوروپالیلارین گئنیش موستملکه‌لر توتماسینین اساسینی قوْیدو، آوروپادا امتهه اۆرتیم (تولید)ینین آرتماسینا ائتکی(تاثیر) ائتدی، دۆنیا تیجارتاینین مئیدانا چیخماسینا سبب اوْلدو.