نیلس بور
نیلس هنریک داوید بور (۷ اوْکتوبر، ۱۸۸۵ – ۱۸ نوامبر ۱۹۶۲) – دانمارکلی فیزیک، مۆعاصیر فیزیکین بانیلرین‌دن بیری. آتومون ایلک کوانت نظریه‌سینی حازیرلامیش، آتومون قورولوشو و کوانت مکانیکسینین اساسلارینین ایشلنیلمه‌سین‌ده ایشتیراک ائتمیش‌دیر. عئینی زامان‌دا آتوم نۆوه‌سی نظریه‌سی و نۆوه تئپکیلری مسئله‌لرینه فوندامئنتال تؤهوه‌لر وئرمیش‌دیر. او بیرده منهَتن لاییحه‌سی اۆزرینده ایشلمیش فیزیکلر قروپونا داخیل ایدی. اوغلو آگئ نیلس بور دا آتاسی کیمی ۲۰-جی عصرین بؤیوک فیزیکلرین‌دن بیری اوْلموش و ۱۹۷۵-جی ایلده نوبل اؤدولینا لایق گؤرولموش‌دور.
حیاتی
[دَییشدیر]
نیلس بور کوپنهاگ بیلیم یوردونون فیزیولوژی فاکولته‌سی پروْفسورو کریستیان بور و نفوذلو یهودی اصیل‌لی بانکیر و پارلامئنتاریلر عائله‌سین‌دن اوْلان اِلن آدلرین عائله‌سین‌ده آنادان اوْلموش‌دور. ۱۹۰۸-جی ایلده بور کوپنهاگ بیلیم یوردو بیتیریر. بورادا او اؤزونون مایع آخینلارینین رقصی حرکتی و دمیرلارین کلاسیک الکترون نظریه‌سینه دایر ایلک علمی آراشتیرمالارینا باشلاییر. ۱۹۱۱-۱۹۱۲-جی ایللرده کمبریج‌ده سی.سی. تومسونون و منچسترده ائ. رزرفوردون لابوراتوریالارین‌دا چالیشیر. ۱۹۱۳-جو ایلده رزرفوردون نظریه‌لری اساسین‌دا اؤزونون آتومون قورولوشو موْدلینی ایرلی سورور. بۇ موْدل‌دا بور اوربیتلر اوزره نۆوه اطرافین‌دا حرکت ائدن الکترونلار تصویر ائدیر. عئینی زامان‌دا المنتین کیمیوی خاصه‌لرینین نۆوه‌دن ان اوزاق‌دا یئرلشه‌ن الکترونلارین سایین‌دان وابسته اوْلدوغونو گؤستریر. او بیرده الکترونون یوکسک انرژی‌لی اوربیتلردن آشاغی اوربیتلره دوشمه‌سی و بۇ زامان معین (دیسکرت) انرژی‌لی فوتونلارین آیریلماسی ایدئیاسینی دا ایرلی سورور. بوتون بونلار ایسه کوانت نزری‌سینین اساسلاری ایدی. ۱۹۱۴-۱۶-جی ایللرده منچسترده ریاضی فیزیک کورسونو اوخویور. ۱۹۱۶-جی ایلده اونا کوپنهاگ‌ده نظری فیزیک کافئدراسی حواله اوْلونور.
نیلس بور کوپنهاگ نظری فیزیک اینستیتوتونون یارادیجی‌سی (۱۹۲۰) (حال-حاضیردا نیلس بور اینستیتوتو) و رهبری اوْلموش، دونیا شؤهرت‌لی علم مکتبینین اساسینی قویموش‌دور.
۱۹۴۳-۴۵-جی ایللرده او آمریکا بیرلشمیش ایالتلری-دا چالیشمیش‌دیر. اساسی آتومون پلانئتار موْدلی، کوانت تصوّرلر و اؤزو طرفین‌دن ایرلی سوروله‌ن پوستولاتلارینا اساس‌لانان آتوم نظریه‌سینی هازیرلاییر، دمیر نظریه‌سی، آتوم نۆوه‌سی و نۆوه تئپکییلاری ساحه‌سین‌ده اساسی ایشلر گؤرور. عالیم عئینی زامان‌دا آتوم بومباسی علیهینه موباریزه‌نین فعّال ایشتیراک‌چی‌سی و آتومون قورولوشونون اؤیرنیلمه‌سین‌ده گؤستردیی خیدمتلره گؤره ۱۹۲۲-جی ایلده فیزیک اوزره نوبل اؤدولینا لایق گؤرولور.
۱۹۲۳-جو ایلده بور کوانت فیزیکسینین تتبیقیلیینین نه واخت مهدودلاشدیغی، نه واخت ایسه کلاسیک فیزیکین یئترلیلیینی معین ائدن اوخشارلیق و یا اویغونلوق پرینسیپینی ایرلی سورور. ائله بۇ ایلده‌جه اؤزونون ترتیب ائتدیی آتوم موْدلی اساسین‌دا مئندئلئیئوین کیمیوی المنتلرین دؤورولولویو سیستمینی ایضاح ائدیر. بونونلا بئله بورون نظریه‌سی اؤز اساسین‌دا داخیلی ضدیتلر داشیییردی. باخمایاراق او اؤزون‌ده کلاسیک آنلاییشلاری و کوانت قانونلارینه مکانیکی شکیل‌ده بیرلش‌دیریردی، نظریه هئچ ده قناتبخش ساییلمیر. بون‌دان علاوه یئنی نظریه ناتامام ایدی، آتوم دونیاسینین رنارنگ حادثه‌لرینی کمیتجه ایضاحین‌دا ایستیفاده ائدیله بیلمزدی. بۇ مسئله‌لری ایسه میکروهیسسجیکلرین حرکتنی اؤیره‌نه‌ن کوانت مکانیکسی نظریه‌سی حل ائده بیلردی.
کوانت مکانیکسینین اساس پرسینسیپلری نظریه‌نین فورمال اوغورلارینا باخمایاراق ایلک ایللرده بیر چوْخ جهت‌دن غئیری-آیدین اولاراق قالیردی. کوانت مکانیکسینین فیزیکی اساسلارینین، اونون کلاسیک فیزیک ایله علاقه‌سینی تام شکیل‌ده آنلاشیلماسی اۆچون کلاسیک (ماکروسکوپیک) و کوانت (میکروسوپیک – آتوم و سوباتوم سوییه‌لرین‌ده) مادی اوبیئکتلرینین قارشی‌لیق‌لی علاقه‌سینی، میکرووبیئکتلتین خصوصیّتلارینین اؤلچولمه‌سی پروسسینی و بوتوولوک‌ده نظریه‌ده ایستیفاده اوْلونان آنلاییشلارین فیزیکی ماهیتینی درک ائدیلمه‌سی اۆچون داها درین آنالیزلره احتیاج یارانمیش‌دی. بۇ جور آنالیز ایسه گرگین ایش طلب ائدیردی کی، بۇ ایشی ده محض بور اؤز چیینلری اوزرینه گؤتورور. اونون تأسیس ائتدیی اینستیتوت بۇ سپکی‌لی تتقیقاتلارین مرزکینه چئوریلیر. بورون اساس ایده سی اوندان عبارت ایدی کی، میکروهیسسجیکلرین (مثلاً الکترونلار) کلاسیک فیزیکدان گؤتورولموش دینامیک خصوصیّتلاری (مثلاً، اونون کووردیناتلاری، ایمپولس ، انرژی و س.) – هئچ ده اؤزو اؤزلویون‌ده میکروهیسسیجییه خاص اولا بیلمزدی. الکترونون بۇ و دیگر خصوصیّتنین، مثلاً ایمپولسونون، ماهیت و معناسی الکترونون بۇ خاراکتئرسیتیکالرین اؤزونو بیروزه وئردیی کلاسیک اوبیئکتله قارشی‌لیق‌لی موناسیبت‌ده میدانا چیخا بیلردی. بۇ جور کلاسیک اوبیئکت شرطی اولاراق اؤلچو آلتی آدلانیر. بۇ ایدئیا نینکی یالنیز فیزیکی، هم ده فلسفی اهمیت داشیییر. بئله کی، نتیجه‌ده میکرودونیادا باش وئره‌ن بوتون معلوم پروسسلرین غئیری-رئلیاویستیک اوبلاستلاردا (یعنی ذراتین سرعتینین ایشیق سرعتی ایله مؤ قایسه‌ده کیچیک قیمتلرین‌ده) داخیلی ضدیت اولمادان ایضاح ائده بیله‌ن و ان سون حده اوبیئکت ماکروسکوپیک جیسمه کئچدیک‌ده آوتوماتیک اولاراق کلاسیک فیزیک قانونلارینا آپاران عمومی بیر نظریه ایشلنیلیر. بوتون بونلاردان سوْنرا رئلیاویستیک نظریه‌نین ده اساسلاری حاضیرلانیر.
نیلس بور تمامالی‌لیق (جومپلئمئنتاریتی) پرینسیپینین ده مولیففی‌دیر. آلبرت اینشتین اؤزو بورون تکلیف ائتدیی یئنی فیزیکدان (اؤزونون ده ماکس پلانکلا بیرگه تؤهوه‌لر وئردیینه باخمایاراق) داها چوْخ کلاسیک فیزیکین دئتئرمینیزملیینی اۆستون توتور و بۇ باره‌ده بورلا موباهی‌سه ائتمیی سئویردی. بورون ان نفوذلو طلبه‌لرین‌دن بیری ده آلمان آتوم بومباسی لاییحه‌سی رهبری، ائلئجه ده کوانت مکانیکسینین آپاریجی سیمالارین‌دا بیری ورنر هئیزنبرق اوْلموش‌دور.
۱۹۳۶-جی ایلده بور نۆوه فیزیکسین‌دا نۆوه رئاکسیایارینین باش وئرم‌سه‌سی خاراکئتینی ایضاح ائدن نۆوه موْدلینی تکلیف ائدیر. ۱۹۳۹-جو ایلده ایسه سی.آ. اولئرله بیرگه بؤیوک میقداردا نۆوه انرژی‌سینین آیریلماسی ایله موشاهی‌دی اوْلونان نۆوه‌نین پارچالانما نظریه‌سینی ایشلییر. ۱۹۴۰-۵۰-جی ایللرده بور ائلئمئنتار ذراتین موحیطله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌سی مسئله‌لری ایلی مشغول اولور.
بور بؤیوک فیزیکلر مکتبی یارادیر و بوتون دونیا فیزیکلری آراسیندا امکداشلیغین اینکیشافینا میسیل‌سیز تؤهوه‌لر وئریر. بور اینستیتوتو دونیانین ان موهوم علمی مرکزلرین‌دن بیرینه چئوریلیر. بۇ مکتب اؤزون‌ده دونیانین هر بیر گوشه‌سین‌دن اوْلان فیزیک-عالیملری بیرلش‌دیریردی. داهی فیزیکیمیز لانداو دا بور اینسیتوتون‌دا چالیشمیش و بورو اؤزونون یگانه معلمی حساب ائتمیش‌دیر.
نیلس بور دانمارک کرال علمی جمیتینین، و ده دونیانین چوْخ نفوذلو آکادمی و علمی جمعیتلرینین اورقانیک اوْلموش، ۱۹۲۲-جی ایلده ایسه نوبل اؤدولینا لایق گؤرولوموش‌دور.
داهی فیزیک ۱۹۶۲-جی ایلین ۱۸ نوامبرین‌دا اورکتوتماسین‌دان وفات ائتمیدشری.
ی".