قیپچاقلار
قیپچاقلار و یا کومانلار - کؤچری تۆرک طایفه لریندان بیری.
قیپچاقلار (کومانلار) - قدیم تورک خالقی. قیپچاقلاردان ایلک دفه میلاددان اوّل اورتا آسیا قایناق‌لرینده دانیشیلمیشدیر. دیللری قیپچاق تۆرکجه‌سیدیر.
قیپچاقلار، ۸-جی -یوز ایللر اطرافیندا اورتا آسیادان اۇرالا کئچمیش و بۇرادا اۆستونلوک قازانمیشلار، داها سوْنرا اوْغوزلارلا بیرگه اورتا آسیایا یاییلمیشدیلار. تاریخ صحنه‌سینه ۹-جو -یوز ایللر آراسیندا چیخمیشلار. قیپچاقلار، موغول ضبطیندن اوّل ده سیر-دریا، ایدیل و دون آراسیندا ، قافقاز و کریمه داغلاریندا، خزرین شمال دۆزلویو ایله بۇ گۆنکی قازاخیستانین اوْرتا و شمال-غرب آراسیندا یاشاییب بیر چوخ تورک طایفه لری ایله قاریشمیشلار و ایران، سوریه، روسیه، دوغو اوروپا و بیزانس ایمپیراتورلوغو ایله ساواش، تیجارت و ایقتیصادی علاقه‌لر قۇرموشلار. اوّللر "وغوز چؤلو" دئییلن توپراقلار، آرتیق ۱۳-جو یوز ایلده دشتی قیپچاق آدی ایله خاطیرلانماغا باشلانمیشدیر. چیندن دون چایینا، اورالدان قارا دنیزه قدر اوْلان ساحه‌یه یاییلان قیپچاقلار، بۇ دؤوردن سوْنرا دا بؤیوک سۆرعتله یئنی اراضیلره یاییلیردیلار.
ماجار تاریخچیلرینین معلوماتلارینا گؤره ، ۱۰۲۰ (میلادی)-جی ایللرده ، غربی سیبیرده بؤیوک بیر کیمئک-قیپچاق طایفه بیرلیگی واردیر. کومان (مجار دیلی کون) طایفه قۇرولوشونون، کونلار و ساریقلارین یانیندا اَن اَهمییتلی اوْلان قیپچاقلار، بۇ دؤورده بیرلشمیشلر و قاریشمیشلار و سوْنرالار چوخ مشهور اوْلان کومان آدی دا بۇ دؤورده اوْرتایا چیخمیشدیر. کومان-قیپچاق بیرلیگیندن اوّل، کومان خالقی داها شرقده یاشایارکن، ساری اویغورلاری مغلوب ائدرک اؤلکه‌لرینی ایشغال ائتمیشلر و بۇ خالقین بیر قیسیمینی اؤزلرینه باغلامیشلار. کومان-ساری اۇیغور بیرلشه‌‌‌‌مسی، ۱۰-جو یوز ایلین ایکینجی یاریسیندا، چینلیلری و قونشولاری سۆروشلری سیخیشدیرماقلا غربه ، اوغوز تورکلریین و قارلارین توپراقلارینا یؤنلمیشلر. بۇ کؤچون آردینجا، یۇخاریدا گؤستریلن اوْغوز چؤلو، آرتیق تاریخ قایناقلاریندا قیپچاق چؤلو آدلاندیریلمیشدیر. اوْنلارین تاریخده آز اوْلان بۇ یۆروشلری، ۱۱-جی یوز ایلده روس کنیازلارینا قارشی قازاندیقلاری سیلسیله غلبه‌لردن سوْنرا، کارپاتلارا، بالکانا قدر دوام ائتمیشدیر. اینکیشاف ائدن قیپچاق-کومان بیرلیگی، ۱۳-جو یوز ایلین سونلارینا قدر، بۇ بؤلگه‌نین تعیین ائدیجی بیر گۆجو اوْلموشدور.
مخصوصاً ۱۳-جو یوز ایلده ، موغول آخینلاری قارشیسیندا، اوْراسیا چؤللرینده چوخ گئنیش بیر ساحه‌یه یاییلان قیپچاقلار، دینامیک بیر گۆج اوْلاراق قوْنشودؤولتلرین بعضاً قوْرخولو دۆشمنی و بعضاً ده اعتیبارلی مۆتتفیقلری اوْلماقلا، چوخ پارچالانمیشلار و تاریخده اؤز آدلارییلا خاطیرلانان بیر دؤولت یارادا بیلمه‌میشلر. بۇنا باخمایاراق آلتین اوردو و اوْنون دوامی اوْلان قازان، کریمه، نوْامبر، آستاراخان، نوقای، سیبیر خانلیقلاری کیمی دؤولتلردن میصر مملوکلرینه قدر، اوْرتا دؤورلرده قۇرولان دؤولتلرده بؤیوک رول اوْینایان بیر گۆج اوْلموشلار. ماجاریستان، بولغاریستان، رومانی، روسیه، گورجیستان کیمی اؤلکه‌لرین خالقلاری ایچینده اَریمیشلر، لاکین گۆنوموزه قدر یئر و شخص آدلاریندا چوخ ایزلری قالمیشدی. قازاخلاردا و دیگر بعضی تورک خالقلاریندا بۇ گۆن قیپچاق آدلی بویلار واردیر. التای تورکلری آراسیندا دا قیپچاق آدلی بوی مؤوجوددور. کریمه ده قیپچاق آدینی داشییان بیر کند واردیر. آنادولودا، مخصوصاٌ اَسکی شهیر داخیلینده ، اَرداهان (مرکز، پوسوف)، آرتوین (مرکز، شاوشات، آردانوچ، یوسفلی)، بایبورت، ارزروم (تورتام، نارمان،اوْلتو) قارابوک (سافرانبولو) اِل و محللاریندا، مرمره بؤلگه‌سینده سیخ بیر شکیلده قیپچاق تورکلری یاشاییشاقدادیر. آذربایجان جومهوریتیین قاخ رایونوندا دا قیپچاق آدلی کند وار. آیریجا آخیسقا تورکلری ده قیپچاق بوْیونا منسوبدور.