تورکجه

تورکجه یا آذربایجان تورکجه‌سی — آذربایجان تورکلرینین آنا دیلی، ائله‌جه ده بوتون آذربایجان‌لیلارین اونسیت دیلی. تورک دیللرینین گونئی باتی قروپونا داخیل‌دیر. آذربایجان جومهوریتینین و روسیه‌نین داغیستان رئسپوبلیکاسیندا رسمی دؤولت دیلی‌دیر.

آذربایجان تورکجه‌سینده آذربایجان، ایران، عراق، گورجوستان، روسیه، تورکیه، اوکراین اراضی‌سینده گئنیش ایستیفاده اولونور.

آذربایجان جومهوریتینده بو دیلین جوزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر:

1. دوغو دیالئکتی — قوبا، شاماخی، باکی، موغان و لنکران دیالکت‌لری
2. باتی دیالئکتی — قازاخ، قاراباغ، گنجه دیالکت‌لری
3. قوزئی دیالئکتی — شکی و زاقاتالا-قاخ دیالکت‌لری
4. گونئی دیالئکتی — ناخچیوان، اوردوباد، ایروان دیالکت‌لری

آذربایجان تورکجه‌سی گنئالوژی بؤلگویه اساساً تورک دیللرینه منسوبدور. باشقا دیل قروپ‌لارین‌دا اولدوغو کیمی، بو قروپا داخیل ائدیلن دیللر ده بیر-بیرینه لکسیک، مورفولوژی و سینتاکتیک جهت‌دن چوخ یاخیندیر. دیالئکتلر بیر-بیریندن فونئتیک خوصوصیتلرینه گؤره فرقلنیرلر. آذربایجان تورکجه‌سیتورک، تورکمن و قاقاوز دیللری ایله یاناشی تورک دیللری قروپونون اوغوز دیللری یاریم‌قروپونا داخیلدیر.

قیسا تاریخی

فایل:South Azerbaijani dialects.jpg

گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان تورکجه‌سی لهجه‌لری

آذربایجان تورکجه‌سی‌نین و آذربایجان خالقی‌نین تشککولو ۳ - ۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷ - ۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بو زامان آذربایجاندا گئدن دینی موباریزه آرتیق سونا یئتمیشدیر. XI عصرده آذربایجان دیلی قافقازدا و قونشو اؤلکه‌لرده گئنیش اینکیشاف تاپیر. آذربایجان تورکجه‌سی تورک دیللری‌نین اوغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالی‌نین اساس دیلی اولان آذربایجان تورکجه‌سی ۱۱-جی عصرین اورتالاریندا اوغوز طایفالاری دیلی‌نین گوجلو تأثیری آلتیندا تام شکیلده فورمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشککول تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بو دیلده ده اثرلر یازیردیلار.

ن.جعفروف "آذربایجان تورکجه‌سی‌نین میلی‌لشمه‌سی تاریخی" اثرین‌ده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق آذربایجاندا مئیدانا چیخان مؤحتشم تورک دؤولتلرینده رسمی دیل کیمی عرب، فارس دیللری ایله یاناشی تورکجه‌دن‌ده ایستیفاده اولوندوغونو" گؤستریر.

صفویلر دؤولتینده آذربایجان تورکجه‌سی سارایدا و اوردودا حاکم دیل اولماقلا ایمپئرییانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی . روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: "...خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تورکجه دانیشیردی و نتیجه‌ده تورکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوردو دیلی اولاراق قالدی."

عصرلر بویو ایشغاللار نتیجه‌سینده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تورکجه‌سی اوزون مدت "تورکی"، "تورک دیلی"، "آذربایجان تورکجه‌سی"، بعضا ایسه "تاتار دیلی"، "قافقاز تاتارلارینین دیلی" (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیش‌دیر.

۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان دئموکراتیک جومهوریتی یاراناندان آز سونرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. ۱۹۲۱-جی ایلده نریمان نریمانوو داداش بونیادزاده ایله بیرگه آذربایجان سسر-ده دؤولت دیلی‌نین تورک دیلی اولماسی ایله باغلی دئکرئت ایمضالاییرلار. ۱۹۲۱-جی ایلده آذربایجان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسی‌نین ایلک کونستیتوسییاسی قبول اولونور و اورایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. ۱۹۲۴-جو ایلده مرکزی ایجراییه کومیته‌سی‌نین آذربایجاندا دؤولت دیلی‌نین تورک دیلی اولماسی ایله باغلی قراری قبول اولونور.

۱۹۳۶-جی ایلده آذربایجانین یئنی کونستیتوسییا لاییحه‌سی حاضیرلانارکن اورادا آذربایجانین دؤولت دیلی تورک دیلی کیمی قئید ائدیلیر. آنجاق ۱۹۳۷-جی ایلین آوریل آییندا قبول اولونون اساس قانوندا دؤولت دیلی حاقیندا هئچ بیر قایدا اؤز عکسینی تاپمیر. آنجاق کونستیتوسییادا خوصوصی ماده اولماسادا، ۱۹۳۶-جی ایلدن سونرا بوتون نورماتیو سندلرده دؤولت دیلی آذربایجان دیلی قئید ائدیلیر.

۱۹۵۶-جی ایلده آذربایجانین ۱۹۳۷-جی ایلده قبول اولونموش کونستیتوسییاسینا آشاغیداکی مضموندا ماده علاوه ائدیلیر: "آذربایجانین دؤولت دیلی آذربایجان دیلی‌دیر…"

دؤولت دیلینه حصر ائدیلمیش بوتون ایجلاس‌لاردا دئموکراتیک شرایط یارادیلدیغین‌دان موختلیف فیکیرلر اؤزونو گؤستریر:

• آذربایجان دیلیدیر؛
• تورک دیلیدیر؛
• آذربایجان تورک دیلیدیر؛
• آذری تورکجه‌سیدیر؛
• آذربایجان تورکجه‌سیدیر؛
• تورک دیللری عائله‌سینه داخیل اولان آذربایجان دیلیدیر.

پرئزیدئنت حیدر علیئوین چیخیشیندان: "گلین تورک‌دیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تورک‌دیللی خالقلاردان بیریییک و تورک منشألی خالقیق. کؤکوموز بیردیر. اؤزبک دیلی وار، قازاخ دیلی وار، قیرغیز دیلی وار، تاتار دیلی وار، باشقیرد دیلی وار، تورکمن دیلی وار، کومیک دیلی وار. دئمک، بو تورک‌دیللی خالقلارین دا هر بیری‌نین دیلی‌نین اؤز آدی وار. تورک‌دیللی خالقلاردا تاتار دیلی ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بو قروپا داخیلدیر، آما هر بیری‌نین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تورکجه‌سی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تورکو. نه تهر بو میللتین ایکی آدی اولسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تورکو، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تورکویَم"

یئنه همین ایجلاسدا دؤولت باشچی‌سی قئید ائدیر: "… طالعیمیز بئله گتیریب کی، مثلا بیزه تاتار دئییبلر. اما بیز تاتار دئییلیک آخی. نئچه ایللر بیزه تاتار دئییبلر. ائله حسن بَی زردابی ده اؤزونه تاتار دئییبدیر، او بیریسیلر ده اؤزلرینه تاتار دئییبلر. بو باکیدا، آذربایجاندا بیر بئله آذربایجانلی ضیالی اولدوغو حالدا مکتبلر آچیلمیشدی – "روسسکو-تاتارسکایا ایشکولا"… من بونونلا سا­ده‌جه دئمک ایسته‌ییرم کی، بیزیم طالعیمیز بئله اولوبدور. روسیادا بیزه تاتار دئییبلر. روسییانین بورادا قوبئرناتورلاری بیزه تاتار دئییبلر. اوندان سونرا ۱۹۱۸-جی ایلدن ۱۹۳۶-جی ایله قدر تورک دئییلیب. ۶۰ ایلدیر بیز "آذربایجان دیلی"، "آذربایجانلی" دئییریک. ایندی بس نه ائدک؟ بونلارا جاواب اولمالیدیر کی، بیر قرار قبول ائدک".

مساله‌نین جیدیلیگینی نظره آلان دؤولت رهبری موتخصلرین ایشتیراکی ایله گئنیش موذاکیره‌لر کئچیردی و همین موذاکیره‌لر مؤوجود پروبلئملرین حلی اوچون کیفایت قدر محصولدار اولدو. همین موذاکیره‌لر گؤستردی کی، یالنیز میلی ایجتماعی تفکور دئییل، بیلاواسیطه موتخصلر ده آنا دیلینین قئید-شرطسیز "تورک دیلی" آدلاندیریلماسینین علئیهینه‌دیرلر. بونا سبب ایسه:

• ایکی موستقیل تورک منشألی دیلین هر ایکیسی‌نین عینی بیر آدلا آدلاندیریلماسی اؤزونو دوغرولتمور و تجروبه‌ده اونلاری آیری-آیری آدلارلا (آذربایجان تورکجه‌سی – تورکیه تورکجه‌سی) آدلاندیرماق لازیم گلیر؛
• آذربایجان اراضی‌سینده یاشایان غئیری-تورک منشألی موختلیف خالقلار، ائتنوسلار (تالیشلار، تاتلار، کوردلر، لزگی‌لر و س.) "آذربایجان دیلی"نین "تورک دیلی" آدلاندیریلماسیندان هر هانسی حالدا ناراحات اولورلار، بیر سیرا قوه‌لر ایسه بوندان ایستیفاده ائدرک "خیردا میلتچیلیک" حیسلرینی قیزیشدیریرلار؛
• "آذربایجان دیلی" آدی آرتیق نئچه اون ایللردیر کی، اوغورلا ایشله‌نیر، کیفایت قدر بؤیوک ایشلنمه تجروبه‌سینه مالیکدیر.

آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایکی دؤورو حاقیندا

آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ادبی دیلی اؤز ۸۰۰ ایله یاخین اینکیشافی مودتینده ایکی بؤیوک دؤورو ایحاطه ائدیر. اسکی دؤور آدلاندیریلان بیرینجی دؤور ۱۳-جو عصردن ۱۸-جی عصره قدر اولان دؤورو، یئنی آدلاندیریلا بیلن ایکینجی دؤور ایسه ۱۸-جی عصردن یاشادیغیمیز گونلره قدر اولان بیر دؤورو ایحاطه ائدیر.

اسکی آذربایجان دیلینده سؤز بیرلشمه‌لری‌نین قورولوشو داها چوخ عرب و فارس دیللرینین سینتاکتیک مودئلینده اولموشدور: فصلی-گول (گول فصلی)، ترکی-طریقی-عشق (عشق طریقینین (یولونون) ترکی)، داخیلی-اهلی-کمال (کمال اهلینه داخیل)… یعنی تعیین ائدن سؤز تعیین اولونان سؤزدن سونرا ایشلنمیشدیر. ایکینجی دؤور آذربایجان دیلینده تامامیله عکسینه‌دیر: تعیین ائدن سؤز تعیین اولونان سؤزدن موطلق و همیشه اول ایشلنیر.

آذربایجان دئموکراتیک رئسپوبلیکاسینین ایستیقلال بیاننامه‌سی (اسکی الیفبا ایله)

دیگر سینتاکتیک فرق کیمی، بیرینجی دؤورده بوداق جومله‌نین باش جومله‌نین ایچری‌سینده یئرلشدیگی تابعلی مورکب جومله‌لر داها چوخ ایشلندیگی حالدا (کیمی کیم، بی‌وفا دونیادا گؤردوم، بی‌وفا گؤردوم)، یئنی دؤورده بو تیپدن اولانلارین اوزینه داها چوخ فعلی صیفت ترکیبلری‌نین ایشلندیگینی گؤروروک.

هر ایکی دؤورون ادبی دیلی اؤز نؤوبه‌سینده موختلیف مرحله‌لری ایحاطه ائدیر.

بیرینجی دؤور آذربایجان تورکجه‌سی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحله‌دن کئچمیشدیر:

1. ادبی دیلین تشکول مرحله‌سی (۱۳ - ۱۴-جو عصرلر)،
2. کلاسیک شعر دیلی مرحله‌سی (۱۵ - ۱۷-جی عصرلر).

ایکینجی دؤور آذربایجان تورکجه‌سی ایسه اوچ مرحله‌نی ایحاطه ائدیر:

1. ادبی دیلین خلقیلشمه‌سی مرحله‌سی (۱۸-جی عصر)،
2. میلی دیلین یارانماسی و اینکیشافی مرحله‌سی (۱۹ - ۲۰-جی عصرین اولی)،
3. موعاصیر مرحله (۲۰-جی عصرین ۱-جی روبعوندن سونرا).

فونئتیک خصوصیتلری

فونئتیک خصوصیتینه گؤره "ا" فونئمینین بوتون یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر.

تورک دیللریندن بیری کیمی معاصر آذربایجان دیلی اؤزوملو خصوصیتلری ایله فرقلنن فونئتیک و قراماتیک قورولوشو اولان بیر دیل‌دیر. اؤز فونئتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بو دیل‌ده املگلمه یئرینه گؤره فرقلنن ساییتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، او(ü)، ائ، ا، اؤ) و آرخا سیرا (ای(ı)، او(u)، آ، او(o)) سایت‌لر عینی بیر سؤز و یا سؤزفورما داخیلین‌ده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" سایتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عینی زامان‌دا بو دیل‌ده دیل‌اورتاسی صامیت‌لرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیلارخاسی ساییتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤن سیرا ساییتلرله بیر هئجادا ایشلنمه‌سی ده مومکون‌سوزدور.

آذربایجان دیلینین فونئم ترکیبین‌ده ۱۵ ساییت و ۲۵ صامیت واردیر. بو ۴۰ فونئم آذربایجان الیفباسین‌دا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر.

آذربایجان دیلینین فونئم ترکیبین‌ده ۹ قیسا (ای، او، ائ، اؤ، ا، آ، او، او، ای)، ۶ اوزون (ی:، ائ:، اؤ:، ا:، آ:، او:) سایت وار. اوزون سایت‌لر بو دیل اوچون سجیوی دئییل، اونلار دئمک اولار کی، یالنیز آلینما سؤزلرده چوخ آز حال‌لاردا ایشلنیر.

فونئتیک وورغو، بیر قایدا اولاراق، سونونجو هئجایا دوشور. فونئماتیک وورغونون یئری سؤزون معناسین‌دان آسیلی اولاراق دییشمیر: آلما' – 'آلما.

آذربایجان دیلین‌ده سؤز اولین‌ده ایشلنمین ۲ فونئم وار: ای(ı) سایتی و غ سامیتی.

سینتاکتیک خصوصیتلری

آنا دیلی عابده‌سی (ناخچیوان)

آذربایجان دیلینین مورفولوژی قورولوشونا اساس (ایسم، صیفت، سای، اوزلیک، ظرف، فعل) و کؤمک‌چی (قوشما، باغلاییجی، ادات، مودال سؤزلر، نیدا) نیطق حیسه‌لری داخیل‌دیر.

ایسیم‌لرین کمیت، منسوبیت، حال، خبرلیک کاتئقوریالاری وار. بو کاتئقورییالار ایسیملشن دیگر نیطق حیسه‌لرینه ده عاییددیر.

آذربایجان دیلین‌ده ایسمین ۶ حالی (آدلیق، ییه‌لیک، یؤنلوک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیش‌لیق)، فعلین ۵ (شوهودی کئچمیش، نقلی کئچمیش، ایندیکی، قطعی گله‌جک، قئیری-قطعی گله‌جک) زامانی وار. فعلین شکیل کاتئقورییاسی ۶ فورمانی (امر، آرزو، شرط، واجیب، لازیم، خبر) احاطه ائدیر.

فعللر مفعول، فاعل، حرکتین موناسیبتینه گؤره موختلیف ۵ قراماتیک نؤوعده (معلوم، مجهول، قاییدیش، قارشیلیق‌لی-مشترک، ایجبار) ایشلنه بیلیر.

آذربایجان دیلینین سینتاکتیک قانونونا گؤره، بیر قایدا اولاراق، موبتدا جومله‌نین اولین‌ده، خبر جمله عضوو سوندا، تعیین ائتدیگی سؤزدن قاباق‌دا گلیر.

آذربایجان دیلین‌ده سؤزیارادیجیلیغین‌دا اساساً مورفولوژی (دمیرچی، اوزوم‌چو، تبلیغات‌چی؛ دمیرچی‌لیک، اوزومچولوک، تبلیغات‌چی‌لیق؛ دولچا، قازانچا، اوتلوق، مئشه‌لیک؛ قالدیریجی، ائندیریجی؛ سئوینج، گولونج؛ یاواشجا، ایندیجه و س.) و سینتاکتیک (اوت‌بیچن، واختاموزد، بویون‌باغی، گون‌دوغان، ساری‌کؤینک، الی‌دولو، آدلی-سانلی، قیرخایاق، بئشاچیلان و س.) اصول‌لاردان ایستیفاده ائدیلیر.

الیفباسی

آذربایجان تورکجه‌سی – عرب الیفباسی ایله یازیلمیش شعر کیتابی (میرزه محمد تاغی قومری ۱۸۱۹-۱۸۹۱)

تورک یازی تاریخی اویغورلارین الیفباسییلا باشلاسا دا، تورکجه‌نین یازیلماسینا عرب الیفباسینین بیر واریانتی ایله باشلانیب. سلجوق و عثمانلی تورکلری ۱۰-جو عصردن باشلایاراق عرب قرافیکالی الیفبانی اساس توتموش و بو الیفبا ایله چوخلو دیرلی اثرلر یاراتمیش‌لار. عرب الیفباسی تورک دیللری اوچون موکمل الیفبا اولماسا دا، تخمیناً ۲۰-جی عصرین اوللرینه قدر بو الیفبادان آذربایجان‌دا گئنیش ایستیفاده اولونوب و بو الیفبایلا آذربایجان تاریخینین، ادبیاتینین قیمتلی اثرلری قلمه آلینیب.

آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا ۱۹۱۹-جو ایلده خوداداد بی ملیک‌آسلانوفون رهبرلیگی ایله لاتین الیفباسینا کئچمک اوچون کومیسیا یارادیلیر. کومیسیانین حاضیرلادیغی تدبیرلر پلانینی پارلامئنت تصدیق ائدیر. آذربایجان خالق جومهوریتی سوقوط ائتدیگیندن بو مسئله‌نی حیاتا کئچیرمک مومکون اولمور.

۱۹۲۹-جو ایله کیمی عرب قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده اولون‌سا دا آذربایجان رئسپوبلیکاسی اراضی‌سین‌ده ۱۹۲۹-۱۹۳۹-جو ایللرده لاتین قرافیکالی الیفبادان، ۱۹۳۹-۱۹۹۱-جی ایللرده ایسه کیریل الیفباسین‌دان ایستیفاده اولونوب. ۱۹۹۱-جی ایلدن باشلایاراق تدریجا یئنی‌دن لاتین الیفباسینا کئچیلیب. جنوبی آذربایجاندا یاشایان آذربایجان تورکلری ایسه عرب الیفباسین‌دان ایستیفاده ائدیرلر.

آذربایجان رئسپوبلیکاسینین دؤولت دیلی اولان توکجه‌نین الیفباسی لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسیدیر.

تورکجه‌ده الیفبا دییشیک‌لری و قارشیلیق‌لاری

عرب جنوبی آذربایجان‌دا (۱۹۲۹-جو ایله قدر هم ده شیمالی آذربایجان‌دا)	لاتین (۱۹۲۹–۱۹۳۹) شیمالی آذربایجان‌دا	کیریل (۱۹۳۹–۱۹۹۱) شیمالی آذربایجان‌دا	لاتین (۱۹۹۲-ه.ه.) شیمالی آذربایجان‌دا
آ ا	A a	А а	A a
بـ ـبـ ـب ب	B b	Б б	B b
جـ ـجـ ـج ﺝ	C c	Ҹ ҹ	C c
چـ ـچـ ـچ چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
ـد ﺩ	D d	Д д	D d
ا	E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
فـ ـفـ ـف ف	F f	Ф ф	F f
گـ ـگـ ـگ گ	G g	Ҝ ҝ	G g
غـ ـغـ ـغ غ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
حـ ـحـ ـح ح,هـ ـهـ ـه ه	H h	Һ һ	H h
خـ ـخـ ـخ خ	X x	Х х	X x
	Ь ь	Ы ы	I ı
ی	I i	И и	İ i
ـژ ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
کـ ـکـ ـک ک	K k	К к	K k
قـ ـقـ ـق ق	Q q	Г г	Q q
لـ ـلـ ـل ل	L l	Л л	L l
مـ ـمـ ـم م	M m	М м	M m
نـ ـنـ ـن ن	N n	Н н	N n
ـو و	O o	О о	O o
	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پـ ـپـ ـپ پ	P p	П п	P p
ـر ر	R r	Р р	R r
ثـ ـثـ ـث ث,سـ ـسـ ـس س,صـ ـصـ ـص ص	S s	С с	S s
شـ ـشـ ـش ش	Ş ş	Ш ш	Ş ş
تـ ـتـ ـت ت,ﻁـ ـط ـط ط	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
یـ ـیـ ـی ی	J j	Ј ј	Y y
ـذ ذ,ـز ز,ضـ ـضـ ـض ض,ظـ ـظـ ـظ ظ	Z z	З з	Z z

عرب کؤکلو تورک الیفباسی

جنوبی آذربایجاندا ایشلنن عرب الیفباسی فارس دیلین‌دن و عثمانلی تورکجه‌سیندن تأثیرلنیب. بو الیفبا عرب دیلینه اویغون اولسادا، تورک دیل عائله‌سینه منسوب اولان آذربایجان دیلینه سسلرین چوخ‌لوغونا گؤره اساس فورمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. بو الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا معاصر عصریمیزده بیر نئچه آدیم آتیلسادا بو چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. جنوبی آذربایجاندا اهالی فارس دیلین‌ده تحصیل آلماغا مجبور اولدوقلاری اوچون عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.

حاضردا ایران‌دا تورکجه اوچون ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوخ قاریشیق‌دیر. جنوبی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها موناسیب اولدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بو الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفین‌دن قاداغا و محدودیتلر قویولوب. ایران‌دا آذربایجان تورکجه‌سینده کیتاب و قزئت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اوزو گؤرور.

عرب الیفباسی‌نی برپا ائتمه تشبوس‌لرینین بیری تورک دیل اورتوقرافیا سئمیناری طرفین‌دن حیاتا کئچیریلیب. بو سئمینار دوکتور جاواد هئیتین باشچیلیغییلا ۲۰۰۱-جی ایلین اوکتوبرون‌دا تهراندا کئچیریلمیش‌دیر. عرب الیفباسین‌دا یازیلان آذربایجان تورکجه‌سینین ایملاسین‌دا (یازیلماسین‌دا) بیرلیک یاراتماق سئمینارین باش هدفی سئچیلمیش‌دیر. تورک دیلی یازی قوراللاری آدلی قرارلار سئمینارین سونون‌دا قبول اولونموش‌دور.

عرب الیفباسین‌دا بعضی حرفلرین فورماسی کلمه آراسین‌دا هارادا گلمه‌سین‌دن آسیلی‌دیر. بو حرف‌لر کلمه باشین‌دا، سونون‌دا و اورتاسین‌دا دییشیر.

آشاغی‌داکی جدول، عرب الیفباسی ترتیبی ایله دوزولوب و لاتین الیفباسین‌دا یاخین اولان قارشی‌لیق‌لاری گؤستریر.

آذربایجان دیلین‌ده عرب و لاتین الیفبا قارشیلیق‌لاری

تکجه	باش‌دا	اورتادا	سون‌دا	آدی	لاتین	میثال (لاتین)	میثال (عرب)	میثال (فارسجا)
ﺍ	آ / ا	ﺎ	ﺎ	الیف	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	بِ	b	baba		بابا
پ	ﭙ	ﭙـ	پ	پِ	p	papaq	پاپاق
ﺕ	ﺗ	ﺘـ	ﺖ	تِ	t	Tat	تات
ﺙ	ﺛ	ﺜـ	ﺚ	ثِ	s	saniyə	ثانیه
ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	جیم	j	cib	جیب
چ	چـ	ـچـ	ـچ	چِ	ch	çap		چاپ
ﺡ	ﺣ	ﺤـ	ﺢ	حِ	h	hal	حال
ﺥ	ﺧ	ﺨـ	ﺦ	خِ	x	xal	خال
ﺩ	—		ﺪـ	دال	d	dil	دیل
ﺫ	—		ﺬـ	ذال	z	Azərbaycan	آذربایجان / آذربایجان
ﺭ	—		ﺮـ	رِ	r	rəng		رنگ
ﺯ	—		ﺰـ	زِ	z	zor		زور
ژ	—		ـژ	ژِ	zh	Jalə		ژاله
ﺱ	ﺳ	ﺴـ	ـﺲ	سین	s	sal		سال
ﺵ	ﺷ	ﺸـ	ـﺶ	شین	ş	şirin		شیرین
ﺹ	ﺻ	ﺼـ	ـﺺ	صاد	s	Səməd	صمد
ﺽ	ﺿ	ﻀـ	ـﺾ	ضاد	z	zərər	ضرر
ﻁ	ﻃ	ﻄـ	ـﻂ	طا	t	təbil	طبیل
ﻅ	ﻇ	ﻈـ	ـﻆ	ظا	z	zahir	ظاهیر/ ظاهر
ﻉ	ﻋ	ﻌـ	ـﻊ	عین	ə / ‘	əməl	عمل
ﻍ	ﻏ	ﻐـ	ـﻎ	غین	ğ	bağ		باغ
ﻑ	ﻓ	ﻔـ	ـﻒ	فِ	f	fil		فیل
ﻕ	ﻗ	ﻘـ	ـﻖ	قاف	q	qələm	قلم
ک	ﮐ	ﮑـ	ـﮏ	کاف	k	kitab	کیتاب / کتاب
گ	ﮔ	ﮕـ	ـﮓ	گاف	g	gül		گل/گول
ﻝ	ﻟ	ﻠـ	ـﻞ	لام	l	lalə		لاله
ﻡ	ﻣ	ﻤـ	ـم	میم	m	mən		من
ﻥ	ﻧ	ﻨـ	ـﻦ	نون	n	naz		ناز
و	—		ﻮـ	واو	v / o	vilayət	ولایت / ویلایت
ﻩ	ﻫ	ﻬ	ﻪ	هِ	h , ə	hava , dədə	هاوا , دده
ﻯ	ﻳ	ﻴـ	ﯽ	یِ	y , i	yaz	یاز
-	ئـ	ـئـ	-	همزه	ı , e	beş	بئش

بو حرف‌لر اؤزلرین‌دن سونرا هئچ بیر حرفه وصل اولمازلار:

آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ

لاتین کؤکلو تورک الیفباسی

آذربایجان دیلین‌ده لاتین و عرب الیفبا قارشی‌لیق‌لاری

لاتین	عرب تکجه	عرب باش‌دا	عرب اورتادا	عرب سون‌دا	میثال (لاتین)	میثال (عرب)	میثال (فارسجا)
Aa	آ / ا	آ / ا	ﺎ	ﺎ	al	آل	آزاد
Bb	ﺏ	ﺑ	ﺒـ	ﺐ	baş	باش	بنده
Cc	ﺝ	ﺟ	ﺠـ	ﺞ	can		جان
Çç	چ	چـ	ـچـ	ـچ	çal	چال	چونکه
Dd	د	د	د	د	diş	دیش	دوست
Ee	ائ	ائـ	ئـ	ئ	sel el ev	سئل ائل ائو
Əə		ع / ا	عـ/ ـَ	ـه / ه	əl sələ əmi	اَل سَله عمی
Ff	ف	فـ	ـفـ	ف	fil		فیل
Gg	گ	گـ	گـ	گ	göz	گوز	گل
Ğğ	غ	غـ	غـ	غ	Ağır	آغئر	زغال، غوک
Hh	ه / ح	هـ / حـ	هـ / حـ	ـه / ح/ ه	hərbə	حربه	هزار
Iı	ای /اێ	ای /اێ	ئـ/ێ	ی/ێ	mıx		میخ / مێخ
İi	ای	ایـ	یـ	ی	diz	دیز
Jj	ژ	ژ	ژ	ژ	Jalə		ژاله
Kk	ک	کـ	کـ	ک	Kitab	کیتاب
Ll	ل	لـ	لـ	لـ	lülə	لوله
Mm	م	مـ	مـ	م	muqam	موقام
Nn	ن	نـ	نـ	نـ	Nina	نینا
Oo	اوْ/او	اوْ/او	وْ/ و	و/وْ	Dolu	دولو / دوْلو
Öö	او / اؤ	او / اؤ	و/ؤ	و/ؤ	söz , özüm	سوز / سؤز , اوزوم / اؤزوم
Pp	پ	پـ	پـ	پ	pul		پول
Qq	ق	قـ	قـ	ق	qaşıq	قاشیق
Rr	ر	ر	ر	ر	radar	رادار
Ss	ث/س/ص	ثـ/سـ/صـ	ثـ/سـ/صـ	ث/س/ص	müsəlləs səggiz səhifə	صحیفه سگگیز مثلّث / موثللث
Tt	ت/ط	تـ/ط	تـ/ط	ت/ط	tut təbil	توت طبیل
Uu	او/اۇ	او/اۇ	و/ۇ	و/ۇ	uzun quzu	اوزون / اۇزون قوزو / قۇزۇ
Üü	او/اۆ	او/اۆ	و/ۆ	و/ۆ	üzüm düz	اوزوم / اۆزۆم دوز / دۆز
Vv	و	و	و	و	vahid	واحید
Xx	خ	خـ	خـ	خ	xahiş		خاهیش
Yy	ی	یـ	یـ	ی	yay	یای
Zz	ز/ض/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ضـ/ظ	ز/ذ/ض/ظ	zor nəzir zamin münəzzəm	نذیر ضامین منظّم / مونظظم	زور

یوخاری‌داکی جدول‌ده سس‌لی حرف‌لرین حقیقی قارشی‌لیق‌لاری عرب الیفباسین‌دا اولماماغی آیدین‌لیقلا گؤستریلیر.

ادبیات

• محمد رضا هئیت. "شاعرلریمیز بیزی و دیلیمیزی نئجه آدلاندیریرلار" // "وارلیق" مجموعه‌سی، تهران، ۱۳۷۶.
• محمدتقی زهتابی. "ایران تورکلرینین اسکی تاریخی" – تبریز، ۱۳۷۸.
• خاقان بابایئو. آذربایجان دیلینین دؤولت دیلی کیمی تشکول تاریخین‌دن (۱۶ - ۲۰-جی عصرلر). "علم و حیات" نشریاتی. باکی. ۲۰۰۲

بیرده باخ

• لاتین الیفباسی
• عرب الیفباسی
• ایران کاریکاتورا قالماقالی

خاریجی کئچیدلر

• آذربایجان تورکلری یئنه ده آنا دیلین‌ده تحصیل آلا بیلمه‌یه‌جک
• آذربایجان دیلی
• نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتو
• آذربایجان دیلی حاقیندا
• آذربایجان دیلینین عرب آلیفباسیلا یازی قایدالاری (۱-جی و ۲-جی تورک دیلی اورتوقرافیا سئمینارینین قبول ائتدیگی قایدالار)
• پرئزیدئنت حیدر علیئوین یئنی کونستیتوسیا لاییحه‌سی‌نی حاضرلایان کومیسیانین ایجلاسین‌دا گیریش و یئکون سؤزو
• لاتین و عرب قرافیکالی آذربایجان الیفباسی

قایناقلار